Vatikan arşivleri ortasındaki Arşivcilik-Paleografi ve Diplomatik Uzmanlık Okulu’ndan mezun olup Vatikan Devleti tarafınca “arşiv uzmanı” unvanı alan birinci ve tek Türk araştırmacı Canan Parmaksızoğlu Aksoy, Kültür ve Turizm Bakanlığının takviyesiyle arşivlerde Dr. Rinaldo Marmara ile 2019’da başlayıp yakın vakitte tamamladıkları değerli projenin bilgilerinı AA muhabirine anlattı.
Vatikan arşivlerindeki dokümanların yan yana konulduğunda yatay uzunluğunun yaklaşık 87 kilometreyi bulduğunu belirten Aksoy, “Bu arşiv, dünyanın en güçlü arşivlerinden biri olarak kabul ediliyor. Burada tüm devletlerin tarihiyle ilgili milyonlarca arşiv evrakı var. Alışılmış ki Türkiye Cumhuriyeti ve Osmanlı Devleti ile de ilgili hayli fazla doküman var. Katolik ruhban sınıfında millet kavramı bulunmuyor. ötürüsıyla buradaki dokümanların bir ulusal siyasi görüşü yansıtmadığı ve objektif olduğu düşünülüyor. O yüzden tarihi olaylarda ispat olarak kullanılıyor, referans niteliği taşıyor. Buradaki evrakların, Türkiye Cumhuriyeti ve Osmanlı Devleti tarihiyle alakalı da büyük değer taşıdığı hatta birtakım problemlerimize ışık tutabileceği düşünülüyor. Bu bakımdan pek bilinmeyen bir arşiv. Bu açıdan epey kıymetli olduğunu düşünüyorum.” diye konuştu.
“Vatikan Merkezi Devlet Arşivi”, “Vatikan Apostolik Arşivi ve Propaganda Fide Kurumu Arşivi” üzere Vatikan’ın iki değerli arşivinden Türk tarihiyle ilgili dokümanların, birinci kere kataloglanıp yayınlandığına dikkati çeken Aksoy, proje yöneticisi olduğu kitapla ilgili şunları söylemiş oldu:
“Bu kitap, bir araştırma projesinin eseridir. Ocak 2019’da başlayan, Kültür ve Turizm Bakanlığımız tarafınca desteklenen (Vatikan Arşivleri’nde Tarihimizle İlgili Dokümanların Araştırılması) projenin kitabıdır. Bu proje, şahsım ve Sayın Dr. Rinaldo Marmara tarafınca gerçekleştirildi. Bu proje, Vatikan arşivlerinde tarihimizle ilgili evrakların araştırılması, tespit edilmesi, temin edilip kataloglaştırılmasını kapsıyordu.”
Bu arşivlerde Türk tarihiyle ilgili araştırma yapmanın son derece güç olduğuna dikkati çeken Aksoy, “Arşivlere kabul edilmenin kuvvetliğü, tarihimize ait evrakların tespiti, eski İtalyanca, Latince hatta Fransızca üzere lisanları ve ayrıyeten hitap usullerini bilme gerekliliği ve hakikat tarihlendirme yapabilme konuları var. Bunlar, hakikat dokümanlara ulaşmak için şayet olmazsa olmaz.” dedi.
Türkiye Cumhuriyeti ve Osmanlı Devleti ile alakalı hiç bir araştırma ve arşiv kataloğu bulunmadığı için bu projeyi gerçekleştirdiklerini aktaran Aksoy, “Bu proje, bütün Türkiye’de bahisle ilgili araştırmacıların, Vatikan arşivlerinde tarihimizle ilgili dokümanlar hakkında bir bilgi sahibi olması ve bu evraklara basitçe ulaşabilmesi için yapıldı. Emelimizi gerçekleştirdiğimizi düşünüyorum. Bu kitabın, bu projenin, Türkiye-Vatikan kültürel bağlantılarına katkıda bulunmasını umuyorum.” değerlendirmesini yaptı.
Projeye önde gelen isimler takviye verdi
Bu kataloglama projesinin ortaya çıkmasında, kendisine değerli isimlerin dayanak verdiğini lisana getiren Aksoy, “Öncellikle Papalık-Osmanlı alakaları çalışmamı tavsiye eden Sayın Prof. Dr. Erhan Afyoncu hocama teşekkür etmek istiyorum. Onun yardımıyla Türkiye’de tarihçiler tarafınca çalışılmamış bir mevzuyu çalışma fırsatım oldu.” tabirini kullandı.
Türkiye’nin eski Vatikan Büyükelçisi Prof. Dr. Mehmet Paçacı’nın, kendisine bu projeyi yapmasını teklif eden ve projeyi başlatan kişi olduğunu aktaran Aksoy, eski Kültür ve Turizm Bakan Yardımcısı merhum Prof. Dr. Haluk Dursun’un da bu projenin ehemmiyetini bakılırsarek desteklediğini, merhumu minnetle andığını belirtti.
Canan Aksoy, kendisine takviyesinden ötürü eşi Türkiye’nin Belgrad Büyükelçisi Hami Aksoy’a da teşekkür ederken kelamlarını şöyleki sürdürdü:
“Amacım inşallah ileriki devirlerde, öbür yüzsenelerın da kataloğunu yapabilmek; bir takviye alabilirsek alışılmış fazlaca şad olurum. Bu projede bana dayanak veren Kültür ve Turizm Bakanlığımıza da buradan teşekkür etmek istiyorum. Devam etmesini alışılmış dilek ederiz. Bu projede, bu periyodu seçmemizin bir niçini var, Osmanlı Devleti’nin son periyodu ve Türkiye’nin başlangıç periyodu olmasından dolayı. Bu projeyi gerçekleştirdiğimizde Vatikan arşivleri, 1939 yılına kadar açıktı. Vatikan arşivlerindeki evraklar, Papalık nazaranv mühletlerine bakılırsa açılıyorlar. ondan sonrasında, ondan sonrasındaki periyotlara ait evraklar de açıldı fakat biz, bu sebeple 1939’da bitirdik ve 1800’den başlattık, devam etmesini ben de fazlaca isterim.”
“Osmanlı Devleti tehdit ögesi olmuş”
Arşivlerde hayli sayıda kripto, şifreli evrak ve diplomatik yazışmalar olduğundan kelam eden Aksoy, “Osmanlı Devleti ile alakalı Vatikan arşivlerinde büyük bir evrak yığını var. Bu da gösteriyor ki, tarih boyunca Katolik Kilisesi, Papalık ve tüm Katolik Avrupa devletleri için büyük bir tehdit ögesi olmuş. bununla birlikte bir endişe yaratmış. ötürüsıyla bu arşivlere girenler, inanılmaz epey dokümanla karşılaşacaklar ve kitabımızı okuyanlar da bunu anlayacaklar.” değerlendirmesinde bulundu.
Katalogladıkları devrin 19. yüzyıl ve 20. yüzyıl başı olduğunu anlatan Aksoy, şöyleki devam etti:
“Osmanlı’nın son periyodundan bahsediyoruz asıl olarak. ötürüsıyla Osmanlı’da yaşanan o dönemki siyasi ve askeri hadiseler, oradaki Osmanlı Devleti nezdinde bulunan Katoliklerin vaziyeti ve Balkanlar’da Balkan Savaşları öncesinde ve savaş sırasındaki durumları, savaşın Avrupa’yı ne kadar etkileyip etkilemeyeceği bununla birlikte Osmanlı Devleti’nde çıkan gazetelerin nüshaları üzere biroldukca evrakla karşılaştım. Bunları da bir yelpaze formunda hepsinden biraz olmak kaydıyla kitabımıza koymaya çalıştık.”
Ortodoks tebaa ile Katolik tebaa içindeki çekişme
Aksoy, katalogladıkları devrin hem dünya siyasi tarihi tıpkı vakitte Osmanlı için karışık bir devir olduğunu anlatırken “19. yüzyılın başından itibaren İstanbul Papalık Gayriresmi Temsilcisi’nden Papalığa gönderilen mektuplarda, Osmanlı Devleti’ndeki gayrimüslim Ortodoks tebaanın bir daha Osmanlı Katolik tebaaya uyguladığı şiddet ve baskıyla alakalı epeyce sayıda mektup ve rapor göze çarpıyor.” diye konuştu.
Canan Aksoy, Vatikan arşivlerinde 1. Dünya Savaşı’nın hemilk öncesinde Osmanlı Devleti’nin doğusunda yaşananların da sıkça geçtiğini belirterek “Ortodoks gayrimüslim Osmanlı tebaasının bilhassa Ortodoks Ermenilerin çıkarttığı karışıklıklar ve kimi çatışmalarla ilgili epeyce sayıda raporla karşılaşıyoruz. Birebir periyotta Rusya’nın Osmanlı Devleti’nin doğu toprakları üstündeki siyaseti, bu toprakları ele geçirme gayretleri, buradaki Hristiyanları denetim etme uğraşı, hem de Balkanlar üstündeki siyasetiyle alakalı da fazlaca sayıda evrak var.” sözlerini kullandı.
Arşivlerde karşılaştığı enteresan hadiseler olup olmadığı sorusuna Aksoy, şu karşılığı verdi:
“Örneğin, 23 Haziran 1900 tarihindeki 39684 referans numaralı arşiv evrakında Papalık Temsilcisi Eugenio Da Modica, Papalığa yazdığı mektupta, Sultan’ın gayrimüslim Katolik tebaasından duyduğu memnuniyeti ve onlarla olan güzel münasebetini vurguluyor. Hatta o denli ki, bu sebeple Sultan 2. Abdülhamit’in kendisine bir irade nişanı takdim ettiğini, bu türlü onurlandırıldığını söylüyor, bundan dolayı da duyduğu memnuniyeti aktarıyor.”
Vatikan arşivlerindeki dokümanların yan yana konulduğunda yatay uzunluğunun yaklaşık 87 kilometreyi bulduğunu belirten Aksoy, “Bu arşiv, dünyanın en güçlü arşivlerinden biri olarak kabul ediliyor. Burada tüm devletlerin tarihiyle ilgili milyonlarca arşiv evrakı var. Alışılmış ki Türkiye Cumhuriyeti ve Osmanlı Devleti ile de ilgili hayli fazla doküman var. Katolik ruhban sınıfında millet kavramı bulunmuyor. ötürüsıyla buradaki dokümanların bir ulusal siyasi görüşü yansıtmadığı ve objektif olduğu düşünülüyor. O yüzden tarihi olaylarda ispat olarak kullanılıyor, referans niteliği taşıyor. Buradaki evrakların, Türkiye Cumhuriyeti ve Osmanlı Devleti tarihiyle alakalı da büyük değer taşıdığı hatta birtakım problemlerimize ışık tutabileceği düşünülüyor. Bu bakımdan pek bilinmeyen bir arşiv. Bu açıdan epey kıymetli olduğunu düşünüyorum.” diye konuştu.
“Vatikan Merkezi Devlet Arşivi”, “Vatikan Apostolik Arşivi ve Propaganda Fide Kurumu Arşivi” üzere Vatikan’ın iki değerli arşivinden Türk tarihiyle ilgili dokümanların, birinci kere kataloglanıp yayınlandığına dikkati çeken Aksoy, proje yöneticisi olduğu kitapla ilgili şunları söylemiş oldu:
“Bu kitap, bir araştırma projesinin eseridir. Ocak 2019’da başlayan, Kültür ve Turizm Bakanlığımız tarafınca desteklenen (Vatikan Arşivleri’nde Tarihimizle İlgili Dokümanların Araştırılması) projenin kitabıdır. Bu proje, şahsım ve Sayın Dr. Rinaldo Marmara tarafınca gerçekleştirildi. Bu proje, Vatikan arşivlerinde tarihimizle ilgili evrakların araştırılması, tespit edilmesi, temin edilip kataloglaştırılmasını kapsıyordu.”
Bu arşivlerde Türk tarihiyle ilgili araştırma yapmanın son derece güç olduğuna dikkati çeken Aksoy, “Arşivlere kabul edilmenin kuvvetliğü, tarihimize ait evrakların tespiti, eski İtalyanca, Latince hatta Fransızca üzere lisanları ve ayrıyeten hitap usullerini bilme gerekliliği ve hakikat tarihlendirme yapabilme konuları var. Bunlar, hakikat dokümanlara ulaşmak için şayet olmazsa olmaz.” dedi.
Türkiye Cumhuriyeti ve Osmanlı Devleti ile alakalı hiç bir araştırma ve arşiv kataloğu bulunmadığı için bu projeyi gerçekleştirdiklerini aktaran Aksoy, “Bu proje, bütün Türkiye’de bahisle ilgili araştırmacıların, Vatikan arşivlerinde tarihimizle ilgili dokümanlar hakkında bir bilgi sahibi olması ve bu evraklara basitçe ulaşabilmesi için yapıldı. Emelimizi gerçekleştirdiğimizi düşünüyorum. Bu kitabın, bu projenin, Türkiye-Vatikan kültürel bağlantılarına katkıda bulunmasını umuyorum.” değerlendirmesini yaptı.
Projeye önde gelen isimler takviye verdi
Bu kataloglama projesinin ortaya çıkmasında, kendisine değerli isimlerin dayanak verdiğini lisana getiren Aksoy, “Öncellikle Papalık-Osmanlı alakaları çalışmamı tavsiye eden Sayın Prof. Dr. Erhan Afyoncu hocama teşekkür etmek istiyorum. Onun yardımıyla Türkiye’de tarihçiler tarafınca çalışılmamış bir mevzuyu çalışma fırsatım oldu.” tabirini kullandı.
Türkiye’nin eski Vatikan Büyükelçisi Prof. Dr. Mehmet Paçacı’nın, kendisine bu projeyi yapmasını teklif eden ve projeyi başlatan kişi olduğunu aktaran Aksoy, eski Kültür ve Turizm Bakan Yardımcısı merhum Prof. Dr. Haluk Dursun’un da bu projenin ehemmiyetini bakılırsarek desteklediğini, merhumu minnetle andığını belirtti.
Canan Aksoy, kendisine takviyesinden ötürü eşi Türkiye’nin Belgrad Büyükelçisi Hami Aksoy’a da teşekkür ederken kelamlarını şöyleki sürdürdü:
“Amacım inşallah ileriki devirlerde, öbür yüzsenelerın da kataloğunu yapabilmek; bir takviye alabilirsek alışılmış fazlaca şad olurum. Bu projede bana dayanak veren Kültür ve Turizm Bakanlığımıza da buradan teşekkür etmek istiyorum. Devam etmesini alışılmış dilek ederiz. Bu projede, bu periyodu seçmemizin bir niçini var, Osmanlı Devleti’nin son periyodu ve Türkiye’nin başlangıç periyodu olmasından dolayı. Bu projeyi gerçekleştirdiğimizde Vatikan arşivleri, 1939 yılına kadar açıktı. Vatikan arşivlerindeki evraklar, Papalık nazaranv mühletlerine bakılırsa açılıyorlar. ondan sonrasında, ondan sonrasındaki periyotlara ait evraklar de açıldı fakat biz, bu sebeple 1939’da bitirdik ve 1800’den başlattık, devam etmesini ben de fazlaca isterim.”
“Osmanlı Devleti tehdit ögesi olmuş”
Arşivlerde hayli sayıda kripto, şifreli evrak ve diplomatik yazışmalar olduğundan kelam eden Aksoy, “Osmanlı Devleti ile alakalı Vatikan arşivlerinde büyük bir evrak yığını var. Bu da gösteriyor ki, tarih boyunca Katolik Kilisesi, Papalık ve tüm Katolik Avrupa devletleri için büyük bir tehdit ögesi olmuş. bununla birlikte bir endişe yaratmış. ötürüsıyla bu arşivlere girenler, inanılmaz epey dokümanla karşılaşacaklar ve kitabımızı okuyanlar da bunu anlayacaklar.” değerlendirmesinde bulundu.
Katalogladıkları devrin 19. yüzyıl ve 20. yüzyıl başı olduğunu anlatan Aksoy, şöyleki devam etti:
“Osmanlı’nın son periyodundan bahsediyoruz asıl olarak. ötürüsıyla Osmanlı’da yaşanan o dönemki siyasi ve askeri hadiseler, oradaki Osmanlı Devleti nezdinde bulunan Katoliklerin vaziyeti ve Balkanlar’da Balkan Savaşları öncesinde ve savaş sırasındaki durumları, savaşın Avrupa’yı ne kadar etkileyip etkilemeyeceği bununla birlikte Osmanlı Devleti’nde çıkan gazetelerin nüshaları üzere biroldukca evrakla karşılaştım. Bunları da bir yelpaze formunda hepsinden biraz olmak kaydıyla kitabımıza koymaya çalıştık.”
Ortodoks tebaa ile Katolik tebaa içindeki çekişme
Aksoy, katalogladıkları devrin hem dünya siyasi tarihi tıpkı vakitte Osmanlı için karışık bir devir olduğunu anlatırken “19. yüzyılın başından itibaren İstanbul Papalık Gayriresmi Temsilcisi’nden Papalığa gönderilen mektuplarda, Osmanlı Devleti’ndeki gayrimüslim Ortodoks tebaanın bir daha Osmanlı Katolik tebaaya uyguladığı şiddet ve baskıyla alakalı epeyce sayıda mektup ve rapor göze çarpıyor.” diye konuştu.
Canan Aksoy, Vatikan arşivlerinde 1. Dünya Savaşı’nın hemilk öncesinde Osmanlı Devleti’nin doğusunda yaşananların da sıkça geçtiğini belirterek “Ortodoks gayrimüslim Osmanlı tebaasının bilhassa Ortodoks Ermenilerin çıkarttığı karışıklıklar ve kimi çatışmalarla ilgili epeyce sayıda raporla karşılaşıyoruz. Birebir periyotta Rusya’nın Osmanlı Devleti’nin doğu toprakları üstündeki siyaseti, bu toprakları ele geçirme gayretleri, buradaki Hristiyanları denetim etme uğraşı, hem de Balkanlar üstündeki siyasetiyle alakalı da fazlaca sayıda evrak var.” sözlerini kullandı.
Arşivlerde karşılaştığı enteresan hadiseler olup olmadığı sorusuna Aksoy, şu karşılığı verdi:
“Örneğin, 23 Haziran 1900 tarihindeki 39684 referans numaralı arşiv evrakında Papalık Temsilcisi Eugenio Da Modica, Papalığa yazdığı mektupta, Sultan’ın gayrimüslim Katolik tebaasından duyduğu memnuniyeti ve onlarla olan güzel münasebetini vurguluyor. Hatta o denli ki, bu sebeple Sultan 2. Abdülhamit’in kendisine bir irade nişanı takdim ettiğini, bu türlü onurlandırıldığını söylüyor, bundan dolayı da duyduğu memnuniyeti aktarıyor.”