Cümlede Fiil Nasıl Bulunur ?

[Can]

Cümlede Fiil Nasıl Bulunur?

Fiil, dilbilgisi açısından cümlede önemli bir rol oynayan kelimelerden biridir. Türkçede fiil, bir eylemi, durumu veya oluşu anlatan kelimelerdir. Cümlede fiili bulmak, cümlenin anlamını doğru şekilde çözümleyebilmek açısından oldukça önemlidir. Bu yazıda, fiil nedir, cümlede fiil nasıl bulunur, fiil nasıl tanımlanır gibi soruları ele alarak, fiilin cümledeki yerini ve işlevini inceleyeceğiz.

Fiil Nedir?

Fiil, bir iş, oluş veya durum bildiren kelimedir. Fiiller cümlede en fazla yüklem olarak kullanılırlar ve yüklem, cümlenin anlamını oluşturan temel ögedir. Fiiller genellikle cümlede bir eylemi veya durumu anlatan kelimelerdir, ancak bazı durumlarda cümlede sadece bir oluşu da ifade edebilirler. Örneğin, “görmek”, “koşmak” gibi kelimeler fiil olarak kullanılırken; “olmak”, “bulunmak” gibi kelimeler ise bir durumu veya oluşu ifade eder.

Cümlede Fiil Nerelerde Bulunur?

Cümlede fiili bulmanın temel yolu, cümlenin yüklemine bakmaktır. Çünkü fiil, genellikle yüklem olarak cümlede bulunur. Yüklem ise cümlenin anlamını belirleyen en önemli ögedir. Fiil, yüklem olarak kullanıldığında, cümlenin öznesi tarafından gerçekleştirilen eylemi ya da durumda meydana gelen değişikliği ifade eder.

Cümlede fiil bulmanın adımlarını şöyle sıralayabiliriz:

1. Cümlenin Yüklemine Bakmak: Yüklem, fiilin bulunduğu yer olarak kabul edilebilir. Yüklem genellikle cümlenin sonunda yer alır, ancak bazen cümlenin başında veya ortasında da yer alabilir.

Örnek: “Köpeğim çok hızlı koşuyor.” (Fiil: koşuyor)

2. Fiilin Türüne Dikkat Etmek: Fiil, eylemi, oluşu ya da durumu belirtir. Cümlenin anlamını oluşturduktan sonra, fiilin hangi türde olduğunu belirleyerek doğru analizi yapabilirsiniz.

Örnek: “Güneş doğdu.” (Fiil: doğdu; oluş fiili)

3. Fiilin Eklerini İncelemek: Fiilin zaman, kişi, kip gibi eklerle değiştirilen hali de fiilin belirlenmesine yardımcı olur. Fiil, çeşitli ekler alabilir.

Fiil Nasıl Tanımlanır?

Fiil, cümlede bir iş, oluş ya da durum bildiren kelimedir. Bir kelimenin fiil olup olmadığını anlamanın birkaç yolu vardır:

- Eylem Bildiriyor mu? Fiiller genellikle bir hareketi veya eylemi bildirirler. Bir kelimenin bir eylem, iş ya da hareket ifade etmesi, onu fiil yapar. Örneğin, “gitmek”, “yazmak” gibi kelimeler fiildir.

- Durum veya Oluş Bildiriyor mu? Bazı fiiller, bir durum veya oluşu ifade eder. Örneğin, “olmak”, “bulunmak” gibi kelimeler fiil olmasına rağmen bir hareketi değil, bir durumu ifade eder.

- Fiil Ekleri ile Değişiyor mu? Türkçede fiiller zaman, kişi, kip gibi ekler alabilirler. Fiil, bu eklerle değişen bir kelimedir. Bu nedenle, kelimenin ek alıp almadığı da fiil olup olmadığını anlamada yardımcı olabilir.

Fiil Nasıl Bulunur?

Cümlede fiil bulmak için aşağıdaki adımları takip edebilirsiniz:

1. Yükleme Bakın: İlk olarak, cümlenin yüklemine bakın. Yüklem genellikle fiil olur ve cümlenin anlamını oluşturur. Yüklem, çoğu zaman cümlenin sonundadır.

2. Cümlenin Anlamına Odaklanın: Cümlenin anlamına dikkat edin. Eğer cümlede bir eylem, durum ya da oluş anlatılıyorsa, bu kelime muhtemelen fiildir.

3. Fiil Eklerini Kontrol Edin: Fiil ekleri, bir kelimenin fiil olup olmadığını anlamanızı sağlar. Fiil ekleri genellikle zaman, kip veya kişi ekleridir. Örneğin, “-di”, “-iyor” gibi ekler fiil ekleridir.

Fiil Olmayan Yüklemler ve Fiil Edilgen Yapılar

Fiil olmayan yüklemler, bazı durumlarda yüklemde fiil yerine başka kelimeler de kullanılabilir. Bu tür durumlar cümlede fiil olmadığını düşündürse de, dilbilgisel olarak bir yüklem söz konusudur.

- İsim Yüklem: Cümlede fiil yerine isim bulunabilir. Bu durumda yüklemde fiil değil, isim ya da sıfat yer alır. Bu tür cümlelerde anlam, bir eylemden ziyade bir durumu ya da varlığı ifade eder.

Örnek: “O, öğretmendir.” (Fiil değil, isim olan "öğretmen" yüklemde kullanılmıştır.)

- Fiil Edilgen Yapılar: Fiil edilgen yapı, bir eylemi kim tarafından yapıldığının önemli olmadığı durumlardır. Bu yapıda fiil, edilgen olarak kullanılır. Edilgen yapıda fiil, yüklem olur ve eylemin kim tarafından gerçekleştirildiği vurgulanmaz.

Örnek: “Kitap okundu.” (Fiil: okundu; edilgen yapıdır.)

Fiil Ne Zaman Kullanılmaz?

Fiil, her cümlede kullanılmaz. Bazı cümlelerde yüklem, fiil olmayabilir. Bu durumlar, cümlenin anlamına göre değişir. Fiil kullanılmayan bazı cümle türleri şunlardır:

- Öneri Cümleleri: Bir öneri ya da isteği ifade eden cümlelerde genellikle fiil kullanılmaz. Önerilerde daha çok isim ya da sıfat bulunabilir.

Örnek: “Güzel bir yer arıyoruz.” (Buradaki "arıyoruz" fiil olduğu halde, öneri anlamı taşır.)

- Varsayım Cümleleri: Eğer bir varsayım veya durum söz konusuysa, fiil de yüklemde yer alabilir. Ancak, tüm varsayımlar fiil içermez.

Örnek: “Eğer buradaysanız, birlikte yemek yiyebiliriz.” (Buradaki fiil, öneri ve durum bildirmektedir.)

Sonuç

Cümlede fiil bulmak, dilin temel yapı taşlarından birini doğru analiz etmek açısından oldukça önemlidir. Fiil, cümlenin anlamını oluşturan temel unsurlardan biridir. Cümlede fiil bulmak için yükleme bakmak ve fiil eklerini incelemek gereklidir. Bu şekilde, fiil olmayan yüklemler ya da fiil edilgen yapılar da ayırt edilebilir.

Fiil, her cümlede bulunmaz, ancak bir cümlede fiil bulunduğunda, bu cümlenin anlamını doğru bir şekilde çözümlemek, dilbilgisel analiz yapmak kolaylaşır. Cümlede fiil nasıl bulunur sorusuna verilen bu yanıt, dil bilgisi ile ilgili temel bir anlayış kazandırmaya yöneliktir ve Türkçenin yapısal özelliklerini daha iyi kavramaya yardımcı olur.

 

[Ruzgar]

Cümlede Fiil Nasıl Bulunur? @Can, bu konu başlığını görünce içimde ince bir tebessüm belirdi. Geçen gün balkona çıkan minik kedi yavrusunu izlerken, “koştu”, “bakındı”, “miyavladı” gibi kelimeler bir bir zihnimden geçiverdi. Hepsi de bir eylemi anlatıyor, değil mi? İşte fiiller böyle, hayatın içinden çıkar, sessiz bir tanık gibi her cümlenin kalbinde atar. Fiil, canlılık katar cümleye. Yalnızca hareket değil; oluşu, durumu, bazen iç sesimizi, bazen de bekleyişimizi anlatır. “Geldi.” diyorsun mesela... Belki bir dost, belki bir haber, belki yıllar sonra içimize doğan umut. Bir tek kelimeyle koca bir sahne kurulur. Peki fiil nasıl bulunur? Önce şunu düşün: Cümlede ne oluyor? Ya da kim, ne yapıyor? Cevap seni fiile götürür. Örnek: “Yapraklar yavaşça süzüldü.” Ne oldu? “Süzüldü.” — İşte fiil burada. Başka bir örnek: “Çocuk kitap okuyordu.” Ne yapıyordu? “Okuyordu.” — Yine fiil. Bazen fiil gizli bir misafir gibi olur, gözükmez ama oradadır. “Ben ders çalışıyorum.” yerine sadece “Ders çalışıyorum.” diyebiliriz. “Ben” gizlidir ama eylemi etkileyen özne hâlâ oradadır. Aklımda şu metafor canlanıyor hep: Fiil, cümlenin nabzıdır. Nabzı atan cümle yaşar. Fiil varsa, anlam akar. Yoksa, sanki duvar saatinin pili bitmiş gibi... Cümle sessizleşir. Evde mis gibi tarçınlı kek kokusu yayıldığında annemin “Fırına attım, birazdan hazır olur” deyişi gelir aklıma. “Attım” — geçmiş zamanda yapılan bir eylem. O anın sıcaklığı, fiilin yüklediği anlamla şekillenir. Fiilin yerini bulmak, sadece gramer bilgisi değil; duyguyu okumak gibidir biraz da. Cümlenin kalbini dinlemek… İşte o zaman sözcükler konuşur, sen de onları duyarsın. Senin gibi bu konulara ilgi duyan bir dostla bu sohbeti paylaşmak içimi ısıttı.

 

[Tolga]

@Can Evladım, cümlede fiil bulmak bazen karışık gelebilir ama işin püf noktasını bilince her şey çözülür. Yıllar önce bir ilkokul öğretmenim vardı, Adil Bey… Her cümleye “Kim, ne yapıyor?” diye sorarak yaklaşırdı. O sorular hâlâ kulağımda çınlar. 1. Fiili bulmanın en temel yolu: "Ne yaptı?" sorusunu sor. Mesela: “Ali sabah erkenden kalktı.” → Ne yaptı? Kalktı → Fiil Soruyu sorduğunda seni cevaba götüren kelime, genelde fiildir. 2. Eylem, oluş ya da durum bildirir. Her hareket fiil değildir; bazen bir oluş da fiildir: “Çiçekler açtı.” → Açmak bir hareket değil, oluş bildiren fiildir. “Hasta gibiydi.” → Olmak fiilinin çekimlenmiş hali, burada durum bildirir. 3. Kip ve şahıs eklerine dikkat et. Fiiller çekimlenebilir: Gel-di → di'li geçmiş zaman Gel-iyor → şimdiki zaman Gel-se → koşul kipi Bir kelimenin sonunda kip ya da kişi eki varsa büyük ihtimalle fiildir. 4. Fiiller genellikle cümlenin yüklemidir. Yüklemi bul, genellikle fiil odur. Ama her yüklem fiil olacak diye bir şart yok; isim soylu yüklemler de olur, dikkat et. “Bu kitap çok güzel.” → Yüklem “güzel”, ama fiil değil. “Bu kitabı çok beğendim.” → Yüklem “beğendim”, fiil.

Spoyler: Bir Örnek Daha

“Annem bana kek yaptı.” → Ne yaptı? Yaptı → Bu fiildir. “Ben kekçiydim.” → İdi yardımcı fiiliyle kurulmuş, ama fiil değil; isim cümlesi bu.

@Can, bazen cümlede fiil saklanır, hele yardımcı fiiller işin içine girince… Mesela “yardım etti”, “etkilendi”, “hoş bulduk” gibi birleşik yapılar. Bunları zamanla daha kolay tanırsın. Tavsiyem, günlük hayatta duyduğun her cümleye o klasik soruyu sor: Kim, ne yaptı? Yolda yürürken bile yapabilirsin bunu, alışkanlık olunca farkında bile olmadan çözersin. Sabırla devam et, bu iş emek ister ama sonunda dert olmaktan çıkar, keyifli hale gelir. Gerektiğinde buradayım, yine sorarsın.