Çağdaş düşünme biçiminin bir kararı olan nesir, Türk edebiyatında gelenekteki örneklerinden farklı halde 19. yüzyılda görülmeye başlar. Gazete faaliyetleri, Meşrutiyet arayışları, fikirsel çatışmalar ve tanınan romanlar aracılığıyla süratle yaygınlık kazanan ve kısa vakitte uzman örneklere ulaşan nesir çeşidindeki yazılar, şiire nazaran farklı bir düşünme ve söyleyiş biçiminin göstergesi olsa da vakit içinde şiiri besleyen ve şiirden beslenen bir hâl alır. Bu çerçevede klâsik olana reaksiyon olarak doğan çağdaşlığın edebî çeşitler bağlamında klasik sürekliliğe bir daha eklemlendiği söylenebilir.
TANZİMAT’TAN 1980’LERE TÜRK NESRİ
Nesir çeşidinin bu değişik geri dönüşü Yılmaz Daşcıoğlu’nun “Kurmacanın, Popülerin ve Nesrin İzinde Yazılar” alt başlığıyla yayımlanan Akıp Gidenin Cazibesi isimli çalışmasında örnekleniyor. Türkiye Müellifler Birliği 2021 Edebî Tenkit Ödülü’ne layık görülen ve çağdaş Türk nesrinin Tanzimat’tan 1980’li senelera uzanan gelişmenini sekiz başlık üzerinden kıymetlendiren çalışmada birbirinden bağımsız görünen yazılar içinde organik bir bağdan kelam edilebilir. Bu bağlamda kitaptaki yazıları “popüler kültür-edebiyat alakası, nesir dili-düşünce bağlantısı ve hikâye-şiir ilişkisi” etrafında üç tema üzerinde okumak mümkündür.
TANINAN EDEBİYATIN İZİNDE
Kitaptaki birinci üç yazıda tanınan kültür ve edebiyat bağlantısı kuramsal tabanda değerlendirip örnekleniyor. “Popüler Edebiyat, Edebiyatta Popülerleşme ve İktidar İlişkileri” başlıklı birinci yazıda Daşcıoğlu, nesir çeşidinin tanınan edebiyatla alakasını, edebî eser ile tanınan metin içindeki farkları besbelli bir biçimde ortaya koyarak karşılaştırıyor; estetik bedeli tartışmalı olan tanınan metinleri kitlesel beğeniye hitap etmesi, kolay ulaşılabilirliği, gelip geçiciliği, biçimsel sıradanliği, muhataplarını manipüle etmesi ve iktidarla ilgisi üzerinden sorgulamaya tabi tutuyor. Biçimsel telaşları merkeze alan edebî iktidarın kapsam alanından fazla siyasî iktidarın gerecine dönüşen tanınan metinler, özellikle hitap ettiği kitle ve üretim telaşı bağlamında nesir çeşidinin birinci örnekleriyle irtibatlandırılıyor. Buna göre şiirin kökten seçkinci olduğu, romanınsa birinci örneklerinden itibaren tanınan kültüre hizmet ettiği kararına ulaşılıyor. Tanınan edebiyatın yanı sıra bir sosyolojik olay olarak edebiyatın popülerleşmesinden de bahseden müellif, bu durumu “Bihruz sendromu” biçiminde yorumluyor. Çalışmada estetik tasayı geri plana iten tanınan mamüllerin tamamıyla ziyanlı olmadığı, bilhassa kitlelerin edebiyatla bağlantısını sağlamayı görev edinen muharrirler aracılığıyla yarara dönüşebileceğini vurgulayan Daşcıoğlu, daha sonraki iki yazıda romanın tanınan bir nitelik kazanmasına yardımcı olan Ahmet Mithat ve Mehmet Celal’i gündeme getiriyor; Mithat Efendi’nin yayıncılığı, eğitimciliği ve romancılığının birbirini nasıl beslediğini, Mehmet Celal’in halkın merhamet hissini harekete geçiren lakin estetik bakımdan zafiyet gösteren romanlarında neye ulaşmaya çalıştığını tartışıyor.
NİYETİN LİSANA YANSIMASI
Şiirden farklı olarak düz çizgisel bir anlatıma sahip olan nesir lisanının fikirle bağlantısı, kitapta Akif İnan’la ilgili kaleme alınan iki başlıkta ve Kemal Tahir’in Devlet Ana romanını ideoloji-dil münasebeti etrafında inceleyen yazıda bedellendiriliyor. İslamcı fikrin Necip Fazıl daha sonrası çizgisinde yer alan, klasik şiir biçimini çağdaş bir lisanla bir daha üretmeye çalışırken çeşitli gazete ve mecmualarda nesir aracılığıyla kanılarını kaleme alan Akif İnan, öğretmen ve sendikacı kimliğiyle de tam bir uğraş adamı görünümüne kavuşmuştur. Yılmaz Daşcıoğlu, İnan’ın bu özelliklerinden yola çıkarak teşkilatçı kişiliği ile üslubu içindeki ilgiyi ortaya koyuyor, denemelerini yapı ve içerik bakımından inceleyerek fikirlerini “kuvveden fiile” nasıl yükselttiğine işaret ediyor. Kendisi de bir şair olan ve akademik çalışmalarını şiir lisanı ve şiirin yapısal ögeleri üzerine ağırlaştıran Daşcıoğlu, İnan’ın nesirlerini incelerken daha epey fikrin lisanı nasıl dönüştürdüğünü göstermeye uğraş ediyor. Bu bağlamda farklı bir dünya görüşüne mensup Kemal Tahir’in de Devlet Ana romanında ideoloji ve inancın üslubu nasıl etkilediği de örnekleniyor.
ÖYKÜDEN ŞİİRE
Kitabın üçüncü kısmı kıssa üzerine kaleme alınan iki yazıdan oluşuyor. Burada evvela Kuyu isimli öyküsünden yola çıkılarak Rasim Özdenören’in niyet dünyası, öykücülüğü ve lisanı genel çerçevede bedellendiriliyor. Gelenekçi bir dünya görüşüne sahip olsa da klâsik tahkiyeden farklı olarak anlatıyı bir lisan meselesine dönüştüren Özdenören’in soyutlama, belirsizleştirme, dilsel, biçimsel ve anlamsal sapma üzere çağdaş anlatım biçimlerini öyküsüne nasıl uyguladığına işaret ediliyor. Bu çerçevede şiirsel anlatım imkânları kullanılarak kıssa şahıslarının özel nitelik ve yaşantılarının genel insanlık deneyimine nasıl dönüştürüldüğü ortaya konuyor. Çalışmanın “1980 daha sonrası Öykülerde Şiirsellik” başlıklı kapsamlı yazısında ise Özdenören hikâyeciliği için ulaşılan tespitler bir neslin hikâyeciliği merkeze alınarak daha geniş bir çerçevede bir daha gündeme getiriliyor. Çağdaş örnekleri bağlamında yapı ve usul olarak birbirinden çok farklı olan bu iki çeşidin vakit içinde birbirini nasıl beslediği, öykünün biçimsel olarak şiir lisanından hangi imkânları aldığı 1980 daha sonrası kaleme alınan bir epeyce öykü üzerinden örnekleniyor. Somut şiire yaklaşacak kadar ileri giden bu etkilenmenin ilerleyen süreçte yeni bir tipi doğurabileceğine işaret ediliyor.
Akıp Gidenin İzinde’de Tanzimat’tan 1980’e uzanan Türk nesrinin popülerlik, dil-düşünce alakası ve çeşitler ortası etkileşim bağlamında çerçevesini çizen Daşcıoğlu, seçkin örnekler üzerinden Türk nesrinin panoramasını okurun dikkatine sunuyor.
KAYNAK: YENİ ŞAFAK
TANZİMAT’TAN 1980’LERE TÜRK NESRİ
Nesir çeşidinin bu değişik geri dönüşü Yılmaz Daşcıoğlu’nun “Kurmacanın, Popülerin ve Nesrin İzinde Yazılar” alt başlığıyla yayımlanan Akıp Gidenin Cazibesi isimli çalışmasında örnekleniyor. Türkiye Müellifler Birliği 2021 Edebî Tenkit Ödülü’ne layık görülen ve çağdaş Türk nesrinin Tanzimat’tan 1980’li senelera uzanan gelişmenini sekiz başlık üzerinden kıymetlendiren çalışmada birbirinden bağımsız görünen yazılar içinde organik bir bağdan kelam edilebilir. Bu bağlamda kitaptaki yazıları “popüler kültür-edebiyat alakası, nesir dili-düşünce bağlantısı ve hikâye-şiir ilişkisi” etrafında üç tema üzerinde okumak mümkündür.
TANINAN EDEBİYATIN İZİNDE
Kitaptaki birinci üç yazıda tanınan kültür ve edebiyat bağlantısı kuramsal tabanda değerlendirip örnekleniyor. “Popüler Edebiyat, Edebiyatta Popülerleşme ve İktidar İlişkileri” başlıklı birinci yazıda Daşcıoğlu, nesir çeşidinin tanınan edebiyatla alakasını, edebî eser ile tanınan metin içindeki farkları besbelli bir biçimde ortaya koyarak karşılaştırıyor; estetik bedeli tartışmalı olan tanınan metinleri kitlesel beğeniye hitap etmesi, kolay ulaşılabilirliği, gelip geçiciliği, biçimsel sıradanliği, muhataplarını manipüle etmesi ve iktidarla ilgisi üzerinden sorgulamaya tabi tutuyor. Biçimsel telaşları merkeze alan edebî iktidarın kapsam alanından fazla siyasî iktidarın gerecine dönüşen tanınan metinler, özellikle hitap ettiği kitle ve üretim telaşı bağlamında nesir çeşidinin birinci örnekleriyle irtibatlandırılıyor. Buna göre şiirin kökten seçkinci olduğu, romanınsa birinci örneklerinden itibaren tanınan kültüre hizmet ettiği kararına ulaşılıyor. Tanınan edebiyatın yanı sıra bir sosyolojik olay olarak edebiyatın popülerleşmesinden de bahseden müellif, bu durumu “Bihruz sendromu” biçiminde yorumluyor. Çalışmada estetik tasayı geri plana iten tanınan mamüllerin tamamıyla ziyanlı olmadığı, bilhassa kitlelerin edebiyatla bağlantısını sağlamayı görev edinen muharrirler aracılığıyla yarara dönüşebileceğini vurgulayan Daşcıoğlu, daha sonraki iki yazıda romanın tanınan bir nitelik kazanmasına yardımcı olan Ahmet Mithat ve Mehmet Celal’i gündeme getiriyor; Mithat Efendi’nin yayıncılığı, eğitimciliği ve romancılığının birbirini nasıl beslediğini, Mehmet Celal’in halkın merhamet hissini harekete geçiren lakin estetik bakımdan zafiyet gösteren romanlarında neye ulaşmaya çalıştığını tartışıyor.
NİYETİN LİSANA YANSIMASI
Şiirden farklı olarak düz çizgisel bir anlatıma sahip olan nesir lisanının fikirle bağlantısı, kitapta Akif İnan’la ilgili kaleme alınan iki başlıkta ve Kemal Tahir’in Devlet Ana romanını ideoloji-dil münasebeti etrafında inceleyen yazıda bedellendiriliyor. İslamcı fikrin Necip Fazıl daha sonrası çizgisinde yer alan, klasik şiir biçimini çağdaş bir lisanla bir daha üretmeye çalışırken çeşitli gazete ve mecmualarda nesir aracılığıyla kanılarını kaleme alan Akif İnan, öğretmen ve sendikacı kimliğiyle de tam bir uğraş adamı görünümüne kavuşmuştur. Yılmaz Daşcıoğlu, İnan’ın bu özelliklerinden yola çıkarak teşkilatçı kişiliği ile üslubu içindeki ilgiyi ortaya koyuyor, denemelerini yapı ve içerik bakımından inceleyerek fikirlerini “kuvveden fiile” nasıl yükselttiğine işaret ediyor. Kendisi de bir şair olan ve akademik çalışmalarını şiir lisanı ve şiirin yapısal ögeleri üzerine ağırlaştıran Daşcıoğlu, İnan’ın nesirlerini incelerken daha epey fikrin lisanı nasıl dönüştürdüğünü göstermeye uğraş ediyor. Bu bağlamda farklı bir dünya görüşüne mensup Kemal Tahir’in de Devlet Ana romanında ideoloji ve inancın üslubu nasıl etkilediği de örnekleniyor.
ÖYKÜDEN ŞİİRE
Kitabın üçüncü kısmı kıssa üzerine kaleme alınan iki yazıdan oluşuyor. Burada evvela Kuyu isimli öyküsünden yola çıkılarak Rasim Özdenören’in niyet dünyası, öykücülüğü ve lisanı genel çerçevede bedellendiriliyor. Gelenekçi bir dünya görüşüne sahip olsa da klâsik tahkiyeden farklı olarak anlatıyı bir lisan meselesine dönüştüren Özdenören’in soyutlama, belirsizleştirme, dilsel, biçimsel ve anlamsal sapma üzere çağdaş anlatım biçimlerini öyküsüne nasıl uyguladığına işaret ediliyor. Bu çerçevede şiirsel anlatım imkânları kullanılarak kıssa şahıslarının özel nitelik ve yaşantılarının genel insanlık deneyimine nasıl dönüştürüldüğü ortaya konuyor. Çalışmanın “1980 daha sonrası Öykülerde Şiirsellik” başlıklı kapsamlı yazısında ise Özdenören hikâyeciliği için ulaşılan tespitler bir neslin hikâyeciliği merkeze alınarak daha geniş bir çerçevede bir daha gündeme getiriliyor. Çağdaş örnekleri bağlamında yapı ve usul olarak birbirinden çok farklı olan bu iki çeşidin vakit içinde birbirini nasıl beslediği, öykünün biçimsel olarak şiir lisanından hangi imkânları aldığı 1980 daha sonrası kaleme alınan bir epeyce öykü üzerinden örnekleniyor. Somut şiire yaklaşacak kadar ileri giden bu etkilenmenin ilerleyen süreçte yeni bir tipi doğurabileceğine işaret ediliyor.
Akıp Gidenin İzinde’de Tanzimat’tan 1980’e uzanan Türk nesrinin popülerlik, dil-düşünce alakası ve çeşitler ortası etkileşim bağlamında çerçevesini çizen Daşcıoğlu, seçkin örnekler üzerinden Türk nesrinin panoramasını okurun dikkatine sunuyor.
KAYNAK: YENİ ŞAFAK