Yüksek enflasyon ve resesyonun olduğu, işsizliğin arttığı, ulusal gelirin düştüğü, büyümenin yavaşladığı periyoda ecnebiler stagflasyon diyor. Söz kökü olarak, duraklama ve inflation yani enflasyon sözlerinin birleşiminden oluşur. Yakın gelecekte global ölçüde bir stagflasyon ihtimaline karşı daha evvel başımıza gelen örneklere bakalım.
1973 yılında Arap ülkeleri, İsrail’e dayanak olduğu için ABD’ye ambargo uyguladı. Artan gerginlik yerini ekonomik krize bıraktı. Borsa çöktü, petrol fiyatı %400 arttı. Günümüzde elektrik ve elektronik tahlilleriyle bildiğimiz Japonya krizden daha sonra petrol bazlı endüstriyi bıraktı, elektrik bazlı endüstriye geçiş yaptı.
Bu öyküde yanan garipler oldu
İthalatçı pozisyonda olan ve çoklukla gelişmekte olan yahut az gelişmiş ülkelerin enflasyonu patlama yaptı, büyümede duraklama periyodu yaşadı.
ENFLASYON (%)
2008 krizinde de finans kuruluşlarının portföyünde bulunan yaklaşık 2 triyon ABD doları kıymetindeki varlık yok oldu. Kriz niçiniyle yaşanan ekonomik sakinlik ve küçülmenin küresel iktisada maliyeti ise 10 trilyon ABD dolarını aştı. Enerji fiyatlarının fazlaca yükseldiği ortamda yüksek enflasyon ve büyüme kahrı yaşandı. Aşağıdaki grafikte Nordea, en büyük 10 iktisadının enflasyon ve büyüme sürprizlerini gösterdi. 2008’de yaşanan sapmanın daha büyüğü şu anda görülüyor.
Brexit güç krizine dönüştü
İngiltere’de petrolün taşınamamasından dolayı çıkan güç ve tedarik zinciri krizi, tanker kullanabilen 100 bin kişinin eksikliğinin öncü olduğu bir güç krizi yaşandı. Fiyatlar ocak ayından bu yana %250 arttı. Tavan fiyat sebebiyle tedarikçi firmalar artan maliyetleri tüketiciye yansıtamadı. Ağustos başından beri en 5 tedarikçi iflas deklare etti. Artan enflasyon oranları, Çin’deki emlak krizi ve pandeminin yanına eklenen güç krizi tıpkı 1973 ve 2008’de olduğu üzere stagflasyon mu geliyor sorularını akıllara getirdi.
Türkiye’de pompada ÖTV marjı bitti. Bu uygulama yardımıyla kur ve petrol fiyat artışları tüketiciye yansıtılmıyordu. 13 Ekim prestijiyle yansımaya başladı.
İngiltere 24 Aralık tarihine kadar ağır vasıta şoförlerine kolay vize vereceğini söylemiş oldu. IMF lideri Kristalina Georgieva, gelişmekte olan ülkelerde salgını denetim altına almak için aşılama oranlarındaki gecikmenin arz kısıtlamalarına katkıda bulunduğunu ve “genişledikçe, global tedarik zincirlerindeki bu kesinti riskinin daha yüksek olacağını” söylemiş oldu.
Kömür ve doğalgaz fiyatları da tavan
Bloomberg’e nazaran geçtiğimiz aylarda başlayan güç santralleri için yakıt meblağları artarken doğalgaz fiyatlarındaki yükselişin kömürü geride bırakmasıyla bakılırsace pak güç kaynaklarıyla çalışan santrallerin kâr marjları düşmüştü.
Evvel doğalgaz akabinde kömür fiyatları zirvede… Avrupa’da doğalgaz fiyatlarının yükselmesi daha karlı olmasından dolayı kömürle çalışan termik santrallerin faaliyetini arttırdı. ötürüsıyla 2022 vadeli kömür kontratlarının fiyatı, 2012’den bu yana birinci kez ton başına 100 dolara ulaştı.
Avustralya ve Çin gerginliği
Dünyadaki kömürün yarısını denetim eden Çin’de yaşanan güç açığı da bir diğer tasa konusu. Çin’in elektrik üretiminde kömür kullanması yüzde 70’lik bir hisseye sahip. Vakit ortasında bu tutumunu değiştiren Çin geçtiğimiz yıl güç talebinin %15’ini yenilenebilir güçten karşıladı. Lakin, kuraklık Çin’i makus etkiledi. Üstüne Avustralya ile devam eden ek vergi gerginliği krizi perçinledi. Birebir biçimde Hindistan’daki sel felaketi ve Brezilya’daki kuraklık da güç fiyatını uçurdu.
Avrupa’da son 1 yılda ton başına kömür 40 dolardan 180 dolara çıktı. Doğalgaz meblağları da %360’tan fazla bir artışla, Ocak başında 16€ €megavat/saatten Eylül ortasına kadar 75€’ya yükseldi.
Stagflasyonların ortak bahtı: Yüksek güç fiyatı
Güç krizine karşı atılan adımlar erken geldi diyebiliriz. Örneğin G7 yetkilileri, zorlukları izlemek için bir arada çalışmayı kabul etti. Dünyanın en güçlü ülkeleri toplantısına başkanlık eden İngiltere Maliye Bakanı Sunak, “Tedarik zinciri problemleri global olarak hissediliyor ve dünyanın dört bir yanından finans önderleri ortak zorluklarımızı ele almak için iş birliği yapmalı” dedi.
Avrupa Merkez Bankası Başekonomisti Lane: “Enerji şokunda erken kademeyi gördük. Para siyasetini tetikleyecek bir gelişme ortada yok”.
Lakin 70li senelerda olduğu üzere tek odaklı bir sorun yok karşımızda. Çin’deki emlak sorunu hala hasır altı ediliyor. Wall Street Journal’a bakılırsa Evergrande Çin’de güç duruma düşen son gayrimenkul geliştirme şirketi olmayacak dedi.
Çin’de gayrimenkul geliştirme şirketlerinin borçlarının 2016 sonundan bu yana neredeyse ikiye katlandı ve gelinen borç düzeyinin dünyanın üçüncü büyük iktisadı Japonya’nın toplam GSYH’sını aştı.
Global bir krizi tetikleyebilecek Çin’deki konut sorunu ülkemizde de ekonomik büyümenin yegâne niçini, konut bölümünün mihenk taşlarından inşaat da zorluk çekiyor. Aşağıda İnşaat maliyet endeksi yıllık değişim oranını nazaranbilirsiniz.
Çağdaş vakit krizi
Stagflasyon tehlikesi en çok da bizim üzere ülkeler için risk barındırıyor. 73 krizinin merkezinde İsrail bulunmasına karşın, kriz Şili ve Meksika üzere ülkelerin üstünden silindir üzere geçti. Temel sebep; bu ülkelerin kırılgan ve ihracat merkezli borç yükü fazla olan ekonomiler olması. Financial Times muharriri Robert Armstrong da geçtiğimiz günlerde bu duruma parmak bastı:
“Eğer stagflasyon korkusu gelişmiş ülkelerde bile rahatsızlık veriyorsa, gelişmekte olan ülkeler için felaket olur. Gelişmiş ülkelerde sıkılaşma başladıkça gelişen ülke paraları zayıflar, enflasyon kötüleşir, sermaye akışları yavaşlar yahut aksine döner. Gelişen piyasalar için en baskın finansal faktör ABD Merkez Bankası’dır. Güç ithal eden Rusya ve Nijerya üzere ekonomiler için güzel haberler olsa da, Türkiye, Hindistan ve Çin üzere güç ithalatçısı ekonomiler artan güç fiyatlarıyla daha da baskılanacaktır.”
Principal Küresel Investors Başstratejisti Shah’a nazaran “1970’lerdeki üzere olmasa da bu bir çağdaş vakit stagflasyonu. Eşitsizlik merkez bankalarının geldikleri siyaset çıkmazının arkasında yatan niçindir. Gerçek faiz oranlarının tarihi ortalamalara yakın olması gerektiği görüşü yanlıştır. Zenginlerin gelirdeki hissesi neredeyse tüm dünyada artmıştır. Orta ve uzun vadede gelir eşitsizliği düşmediği sürece seküler bir duraklama periyodu geri gelecektir. Kısa vadede ise fiyat şoklarıyla görülecek stagflasyon merkez bankalarının çıkmazını daha da zorlaştıracaktır. 2020’nin istisnai siyasetlerinin devam etmesine gerek yoktur.”
Enflasyon kalıcı
İtalya MB Lideri Visco gazetecilere verdiği demeçte, G20 merkez bankacıları, beklenenden daha büyük enflasyon artışında “daha fazla yapısal faktör” olup olmadığını ve “kalıcı olabilecek birtakım bileşenler olup olmadığını” görmek için mevzuyu inceliyorlar. Merkez bankacıları, enflasyonda kalıcı bir artışı engellemekle toparlanmayı kolay finansal şartlarla desteklemek içinde ince bir çizgide yürüyorlar. G20 bildirisi, merkez bankalarının fiyat istikrarını sağlamak için “gerektiği üzere hareket edeceklerini” ve “geçici oldukları yerlerde enflasyon baskılarını inceleyeceklerini” söylemiş oldu. Lakin Dünya Bankası Lideri David Malpass, birtakım fiyat artışlarının “geçici olmayacağı” konusunda uyardı.
Üstteki satırların bir kısmını Dünya Gazetesi’nde okurken, Hakan Kara Hoca’nın geçtiğimiz günlerde yaptığı paylaşım aklıma geldi.
Merkez bankaları enflasyonist süreçte üç basamaktan geçer:
1) İnkar: Enflasyon süreksiz
2) Kabul etme: Hmm, fazla yükseldi, ciddiye almak lazım
3) Reaksiyon: Faiz artırmadan geçmeyecek üzere
FED tutanakları global olarak 2. evreye hazır olmamız gerektiğini söylüyor.
Güç devirdeyiz. Aşılama belirli düzeyde de olsa pandemi devam ediyor, güç krizi büyüyebilir ve global stagflasyon kapıya dayanabilir. “Siyasette 24 saat hayli uzun bir müddetdir” kelamıyla merhum Demirel’i anarken, iktisatta 24 saniye bile hayli kıymetli. Tahminen de bu yazıyı yollarken yeni bir kriz patlak verecek ve yazı anlamsızlaşacak.
Yağız Kutay Işık
[email protected]
Twitter: @yagizkutayisik
FÖŞ anlattı: Güç Krizi dünyanın belini büker, Türkiye’ye nasıl yansır?
OPEC+ bir daha üretim maksadının altında kaldı
ABD Ulaştırma Bakanı: Tedarik zinciri krizi 2022’de devam edecek
1973 yılında Arap ülkeleri, İsrail’e dayanak olduğu için ABD’ye ambargo uyguladı. Artan gerginlik yerini ekonomik krize bıraktı. Borsa çöktü, petrol fiyatı %400 arttı. Günümüzde elektrik ve elektronik tahlilleriyle bildiğimiz Japonya krizden daha sonra petrol bazlı endüstriyi bıraktı, elektrik bazlı endüstriye geçiş yaptı.
Bu öyküde yanan garipler oldu
İthalatçı pozisyonda olan ve çoklukla gelişmekte olan yahut az gelişmiş ülkelerin enflasyonu patlama yaptı, büyümede duraklama periyodu yaşadı.
ENFLASYON (%)
| Ülke | 1971 | 1973 | 1975 |
| Meksika | 4,9 | 12,1 | 14,9 |
| Türkiye | 15,1 | 13,9 | 21,2 |
| ABD | 3,3 | 6,2 | 9,1 |
| OECD Ülkeleri | 6,5 | 9,1 | 13,6 |
| AB Ülkeleri | 6 | 7,7 | 10,5 |
| Şili | 77 | 352,6 | 374,7 |
2008 krizinde de finans kuruluşlarının portföyünde bulunan yaklaşık 2 triyon ABD doları kıymetindeki varlık yok oldu. Kriz niçiniyle yaşanan ekonomik sakinlik ve küçülmenin küresel iktisada maliyeti ise 10 trilyon ABD dolarını aştı. Enerji fiyatlarının fazlaca yükseldiği ortamda yüksek enflasyon ve büyüme kahrı yaşandı. Aşağıdaki grafikte Nordea, en büyük 10 iktisadının enflasyon ve büyüme sürprizlerini gösterdi. 2008’de yaşanan sapmanın daha büyüğü şu anda görülüyor.
Brexit güç krizine dönüştü
İngiltere’de petrolün taşınamamasından dolayı çıkan güç ve tedarik zinciri krizi, tanker kullanabilen 100 bin kişinin eksikliğinin öncü olduğu bir güç krizi yaşandı. Fiyatlar ocak ayından bu yana %250 arttı. Tavan fiyat sebebiyle tedarikçi firmalar artan maliyetleri tüketiciye yansıtamadı. Ağustos başından beri en 5 tedarikçi iflas deklare etti. Artan enflasyon oranları, Çin’deki emlak krizi ve pandeminin yanına eklenen güç krizi tıpkı 1973 ve 2008’de olduğu üzere stagflasyon mu geliyor sorularını akıllara getirdi.
Türkiye’de pompada ÖTV marjı bitti. Bu uygulama yardımıyla kur ve petrol fiyat artışları tüketiciye yansıtılmıyordu. 13 Ekim prestijiyle yansımaya başladı.
İngiltere 24 Aralık tarihine kadar ağır vasıta şoförlerine kolay vize vereceğini söylemiş oldu. IMF lideri Kristalina Georgieva, gelişmekte olan ülkelerde salgını denetim altına almak için aşılama oranlarındaki gecikmenin arz kısıtlamalarına katkıda bulunduğunu ve “genişledikçe, global tedarik zincirlerindeki bu kesinti riskinin daha yüksek olacağını” söylemiş oldu.
Kömür ve doğalgaz fiyatları da tavan
Bloomberg’e nazaran geçtiğimiz aylarda başlayan güç santralleri için yakıt meblağları artarken doğalgaz fiyatlarındaki yükselişin kömürü geride bırakmasıyla bakılırsace pak güç kaynaklarıyla çalışan santrallerin kâr marjları düşmüştü.
Evvel doğalgaz akabinde kömür fiyatları zirvede… Avrupa’da doğalgaz fiyatlarının yükselmesi daha karlı olmasından dolayı kömürle çalışan termik santrallerin faaliyetini arttırdı. ötürüsıyla 2022 vadeli kömür kontratlarının fiyatı, 2012’den bu yana birinci kez ton başına 100 dolara ulaştı.
Avustralya ve Çin gerginliği
Dünyadaki kömürün yarısını denetim eden Çin’de yaşanan güç açığı da bir diğer tasa konusu. Çin’in elektrik üretiminde kömür kullanması yüzde 70’lik bir hisseye sahip. Vakit ortasında bu tutumunu değiştiren Çin geçtiğimiz yıl güç talebinin %15’ini yenilenebilir güçten karşıladı. Lakin, kuraklık Çin’i makus etkiledi. Üstüne Avustralya ile devam eden ek vergi gerginliği krizi perçinledi. Birebir biçimde Hindistan’daki sel felaketi ve Brezilya’daki kuraklık da güç fiyatını uçurdu.
Avrupa’da son 1 yılda ton başına kömür 40 dolardan 180 dolara çıktı. Doğalgaz meblağları da %360’tan fazla bir artışla, Ocak başında 16€ €megavat/saatten Eylül ortasına kadar 75€’ya yükseldi.
Stagflasyonların ortak bahtı: Yüksek güç fiyatı
Güç krizine karşı atılan adımlar erken geldi diyebiliriz. Örneğin G7 yetkilileri, zorlukları izlemek için bir arada çalışmayı kabul etti. Dünyanın en güçlü ülkeleri toplantısına başkanlık eden İngiltere Maliye Bakanı Sunak, “Tedarik zinciri problemleri global olarak hissediliyor ve dünyanın dört bir yanından finans önderleri ortak zorluklarımızı ele almak için iş birliği yapmalı” dedi.
Avrupa Merkez Bankası Başekonomisti Lane: “Enerji şokunda erken kademeyi gördük. Para siyasetini tetikleyecek bir gelişme ortada yok”.
Lakin 70li senelerda olduğu üzere tek odaklı bir sorun yok karşımızda. Çin’deki emlak sorunu hala hasır altı ediliyor. Wall Street Journal’a bakılırsa Evergrande Çin’de güç duruma düşen son gayrimenkul geliştirme şirketi olmayacak dedi.
Çin’de gayrimenkul geliştirme şirketlerinin borçlarının 2016 sonundan bu yana neredeyse ikiye katlandı ve gelinen borç düzeyinin dünyanın üçüncü büyük iktisadı Japonya’nın toplam GSYH’sını aştı.
Global bir krizi tetikleyebilecek Çin’deki konut sorunu ülkemizde de ekonomik büyümenin yegâne niçini, konut bölümünün mihenk taşlarından inşaat da zorluk çekiyor. Aşağıda İnşaat maliyet endeksi yıllık değişim oranını nazaranbilirsiniz.
Çağdaş vakit krizi
Stagflasyon tehlikesi en çok da bizim üzere ülkeler için risk barındırıyor. 73 krizinin merkezinde İsrail bulunmasına karşın, kriz Şili ve Meksika üzere ülkelerin üstünden silindir üzere geçti. Temel sebep; bu ülkelerin kırılgan ve ihracat merkezli borç yükü fazla olan ekonomiler olması. Financial Times muharriri Robert Armstrong da geçtiğimiz günlerde bu duruma parmak bastı:
“Eğer stagflasyon korkusu gelişmiş ülkelerde bile rahatsızlık veriyorsa, gelişmekte olan ülkeler için felaket olur. Gelişmiş ülkelerde sıkılaşma başladıkça gelişen ülke paraları zayıflar, enflasyon kötüleşir, sermaye akışları yavaşlar yahut aksine döner. Gelişen piyasalar için en baskın finansal faktör ABD Merkez Bankası’dır. Güç ithal eden Rusya ve Nijerya üzere ekonomiler için güzel haberler olsa da, Türkiye, Hindistan ve Çin üzere güç ithalatçısı ekonomiler artan güç fiyatlarıyla daha da baskılanacaktır.”
Principal Küresel Investors Başstratejisti Shah’a nazaran “1970’lerdeki üzere olmasa da bu bir çağdaş vakit stagflasyonu. Eşitsizlik merkez bankalarının geldikleri siyaset çıkmazının arkasında yatan niçindir. Gerçek faiz oranlarının tarihi ortalamalara yakın olması gerektiği görüşü yanlıştır. Zenginlerin gelirdeki hissesi neredeyse tüm dünyada artmıştır. Orta ve uzun vadede gelir eşitsizliği düşmediği sürece seküler bir duraklama periyodu geri gelecektir. Kısa vadede ise fiyat şoklarıyla görülecek stagflasyon merkez bankalarının çıkmazını daha da zorlaştıracaktır. 2020’nin istisnai siyasetlerinin devam etmesine gerek yoktur.”
Enflasyon kalıcı
İtalya MB Lideri Visco gazetecilere verdiği demeçte, G20 merkez bankacıları, beklenenden daha büyük enflasyon artışında “daha fazla yapısal faktör” olup olmadığını ve “kalıcı olabilecek birtakım bileşenler olup olmadığını” görmek için mevzuyu inceliyorlar. Merkez bankacıları, enflasyonda kalıcı bir artışı engellemekle toparlanmayı kolay finansal şartlarla desteklemek içinde ince bir çizgide yürüyorlar. G20 bildirisi, merkez bankalarının fiyat istikrarını sağlamak için “gerektiği üzere hareket edeceklerini” ve “geçici oldukları yerlerde enflasyon baskılarını inceleyeceklerini” söylemiş oldu. Lakin Dünya Bankası Lideri David Malpass, birtakım fiyat artışlarının “geçici olmayacağı” konusunda uyardı.
Üstteki satırların bir kısmını Dünya Gazetesi’nde okurken, Hakan Kara Hoca’nın geçtiğimiz günlerde yaptığı paylaşım aklıma geldi.
Merkez bankaları enflasyonist süreçte üç basamaktan geçer:
1) İnkar: Enflasyon süreksiz
2) Kabul etme: Hmm, fazla yükseldi, ciddiye almak lazım
3) Reaksiyon: Faiz artırmadan geçmeyecek üzere
FED tutanakları global olarak 2. evreye hazır olmamız gerektiğini söylüyor.
Güç devirdeyiz. Aşılama belirli düzeyde de olsa pandemi devam ediyor, güç krizi büyüyebilir ve global stagflasyon kapıya dayanabilir. “Siyasette 24 saat hayli uzun bir müddetdir” kelamıyla merhum Demirel’i anarken, iktisatta 24 saniye bile hayli kıymetli. Tahminen de bu yazıyı yollarken yeni bir kriz patlak verecek ve yazı anlamsızlaşacak.
Yağız Kutay Işık
[email protected]
Twitter: @yagizkutayisik
FÖŞ anlattı: Güç Krizi dünyanın belini büker, Türkiye’ye nasıl yansır?
OPEC+ bir daha üretim maksadının altında kaldı
ABD Ulaştırma Bakanı: Tedarik zinciri krizi 2022’de devam edecek