Modernite arifesinde, on dokuzuncu yüzyıl başında mantık Mağrip’te Fas ve Tunus’tan doğuda Kum ve Leknev’e kadar bütün değerli İslam eğitim merkezlerinde medrese eğitiminin ayrılmaz bir modülü haline gelmişti. Çabucak her öğrencinin bu alanda en azından temel ayrıntıları alması beklenirken daha meraklı olanlar orta ve ileri düzey metinleri de okuyorlardı. Ekseriyetle standart medrese elkitapları üzerine yazılan şerh ve haşiyeler halinde olmak üzere mantık alanında mütemadiyen eserler verilmiştir. Fakat ortada özel bir mevzu üzerine yazılan risaleler yahut hatta yeni şekilde elkitapları da yok değildi. Hakikaten bu risaleler, elkitapları, şerh ve haşiyeler Fas, Kahire, İstanbul, Kazan, İran ve Hindistan’da yeni kurulan baskı ve taşbaskı matbaalarında yayınlanan birinci eserler içindedır.
Mantığın, temelleri her önemli öğrenci tarafınca adamakıllı bilinmesi gereken asıllı bir alet ilmi olarak pozisyonlandırılması on ikinci ve on üçüncü yüzsenelera kadar geri masraf. Medreseler İran ve Orta Asya’da bulunan Selçuklu topraklarındaki menşeinden yayıldıkça, mantık da başlangıçta nakilci ulemâdan kaynaklanan muhakkak bir direnişe karşın çoklukla müfredatta kendine yer bulabilmiştir. Gazzâlî (ö. 505/1111) ve Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1210) üzere tesirli isimler, mantığı argümanları tartma ve akıl yürütmelerde yanılgıdan korunma konusunda fakih ve kelâmcılara faydalı olacak yasal bir bilim kısmı olarak görmüşlerdir (Marmura 1975; Shihadeh 2005). Bu, 1200-1800 yılları içindeki devirde hâkim anlayış haline gelmiş olsa da, (Türk-Fars coğrafyasının aksine) bilhassa Arap-İslam dünyasında aykırı fikir bütünüyle ortadan kalkmamış, hatta çağdaş periyotta köktenci Selefîliğin yükselişiyle daha da güç kazanmıştır (El-Rouayheb 2004).
Mantık medrese çevrelerince “özümsendikçe” Aristotelesçi/Yeni-Platoncu ideolojiyle başlangıçtaki sıkı münasebetinden de soyutlanmıştır. O denli ki, daha sonraki devirlerde mantık çalışanların birden fazla fizik yahut metafiziğe ya epeyce az ilgi duymuş ya da hiç duymamıştır. kullanmasındaki bu dönüşüme paralel olarak şahsen disiplinin odağı da değişmiştir. On ikinci ve on üçüncü yüzsenelerda mantıkçılar artık Aristoteles’in yapıtlarının Arapça çevirileriyle direkt temas etmeyi bırakarak Müslüman âlimler tarafınca kaleme alınan muhtasar elkitaplarına müracaat eder olmuşlardır. Bu kitaplar ise Aristoteles’in Kategoriler’ine ya da İkinci Çözümlemeler’ine hayli az yer verir yahut hiç yer vermez. bu vakitte mantık, bütünüyle formel ve içerikten bağımsız (topic-neutral) bir şekilde, tarif ve betim yoluyla apaçık kavramlardan apaçık olmayanları elde etmenin ve kıyas yoluyla apaçık yargılardan apaçık olmayanları çıkarsamanın kurallarını araştıran, metafizik tartışmalara kapalı bir disiplin olarak görülmeye başlamıştır. Aristoteles’in kategorilerinin yahut burhânî bilim teorisinin bu yeni şemada epey az yeri vardır ya da hiç yeri yoktur. (Aşağıda görüleceği üzere, on yedinci ve on sekizinci asırlarda hem Safevî İran’ında birebir vakitte Doğu Akdeniz ülkelerinin Hıristiyan Arapları içinde bu gelişmeyi aksine çevirmeye ve mantık ile Aristoteles ideolojisi içindeki bağı bir daha kurmaya yönelik kimi eforlar gözlemlenir.) Birinci devir Arap Aristotelesçilerinin Organon’un bir modülü olarak gördüğü (Black 1990) Aristoteles’in Topikler’i ve Retorik’i de büyük ölçüde mantığın haricinde görülür olmuştur. Cedel, âdâb-ı bahs (tartışma kuralları) ve hitabet ise meânî ve beyân isimleriyle bağımsız birer disiplin olarak medreselerde okutulmuştur.
Yeni-Platoncu Aristoteles fizik ve metafiziğiyle bağları zayıfladığı yahut koptuğu ölçüde mantık diğer disiplinlerle, bilhassa fıkıh, kelâm, gramer ve hitabet ile yeni bağlar geliştirir. Fıkıh yöntemi ve kelâm üzerine yazılan daha sonraki elkitapları mantıktan alınan teknik terim ve argüman formları ile doludur. Bu elkitaplarından kimileri, kelam gelimi Mısırlı âlim İbnü’l-Hâcib’in (ö. 646/1249) tesirli fıkıh yöntemi yapıtı Muhtasaru’l-Müntehâ (Nihai Olan’ın Özü) ve İranlı âlim ve kadı Beyzâvî’nin (ö. 691/1292) felsefî-kelâm kitabı Tavâli‘u’l-envâr (Nurların Doğuşu), mantığa dair bir giriş kısmı içerir (İbnü’l-Hâcib 2006; Beyzâvî 1991). Kahire’de hayatış olan nahivci İbn Hişâm’ın (ö. 761/1360) kıymetli çalışmalarında Arapçanın sentaksına ait anahtar kavramların tarifleri tartışılırken mantık terminolojisine telmihte bulunulur ki, burada açıkça okuyucunun temel mantık mevzularına aşina olduğu var iseyılmıştır (İbn Hişâm 2007). Birebir var iseyım hitabetle ilgili daha sonraki Arapça yapıtlarda, mesela Hatîb el-Kazvînî’nin (ö. 739/1338) son derece tesirli elkitabı Telhîsu’l-Miftâh’ta (Anahtar’ın Özeti) ve yapıtın daha sonraki şerhlerinde de (Kazvînî 2004) barizdir. Nahiv ile Yunan kökenli mantık içinde İslam’ın birinci asırlarında ortaya çıkan aksilik ise on ikinci yüzyıldan daha sonra artık görünürlüğünü kaybetmiştir.
bu vakitten günümüze ulaşan Arapça ders kitaplarının, şerh ve haşiyelerin bolluğu, Avrupa tarihçilerinin “geç ortaçağ” ve “erken modern” olarak isimlendirdikleri devirde, mantık araştırmalarının yaygınlığına işaret eder. Yalnızca Türkiye’de bile, 1300-1800 yılları içinde istinsah edilerek günümüze ulaşan dört binden çok yazma, Türkiye Kültür Bakanlığı’nın web sitesinde (www.yazmalar.gov.tr) “Türkiye’nin farklı kütüphanelerinde mevcut” olarak listelenmiştir. Mevcut gerecin zenginliğine karşın İslam medeniyeti ortasında mantığın tarihiyle ilgili araştırmalar çabucak hemen emekleme evresindedir. İbrahim Madkour’un L’Organon d’Aristote dans le monde arabe {Arap Dünyasında Aristoteles’in Organon’u} (1934, 2. bsk.: 1969) isimli kitabı alandaki birinci dikkate kıymet çalışmadır (Madkour 1934, 1969). Lakin geleneğin İbn Sînâ (ö. 428/1037) daha sonrasında çözülmeye başladığına dair büyük ölçüde masabaşında üretilen var iseyımıyla on birinci yüzyıl daha sonrası gelişmelerini yalnızca sekiz sayfada geçiştirmiş olması, çalışmanın kıymetine gölge düşürmüştür. Nicholas Rescher’in 1960’larla 70’lerin başındaki çalışmaları kısmî bir düzeltme getirir, zira Rescher araştırmalarını on üçüncü yüzyıla kadar uzatır ve bu yüzyılın meşhur ders kitabı, Necmeddin el-Kâtibî’nin (ö. 675/1276) er-Risâletü’ş-Şemsiyye’sinden (Şemseddin’e Risâle) pek gelişmiş bir zamansal ve kipli mantık sistemi çıkarmayı başarır (Rescher 1974). O, ayrıyeten The Development of Arabic Logic (1964)[1] başlığıyla sekizinci ve on beşinci yüzseneler içindeki devri kapsayan biyo-bibliyografik bir araştırma da yayınlamıştır (Rescher 1964). Bu çalışmalar İbn Sînâ daha sonrası İslam mantığı araştırmalarına kayda paha bir ivme kazandırmıştır. Varsayım edilebileceği üzere, Rescher’in kimi var iseyım ve kabulleri daha sonraki araştırmalarda düzeltilmiş ya da büsbütün terk edilmiştir. Örneğin İslam mantık geleneğinin on üçüncü yüzyıl daha sonrasında süratli bir biçimde gerilediğini ve on beşinci yüzyıl itibariyle de düpedüz “şerh tellallığı”na (commentary-mongering) dönüştüğünü var iseyar. Tabiatı gereği şerh ve haşiye yazım tiplerinin ayrıntılara boğulmuş ve özgünlükten mahrum olduğu önkabulüne dayanan bu fikir, alanın uzmanları içinde şimdilerde artık kabul görmemektedir. Lakin bugün Rescher’in savlarını düzelten ya da revize edenler dahi onun çığır açıcı gayretlerine epey şey borçludur.
1950’lerde Nicholas Rescher ile hem de Princeton Üniversitesi’nde bulunmuş olan Rudolf Mach da geç periyot İslam mantığının bir daha keşfedilmesi noktasında belirli bir rol oynamıştır. Mantık ve diyalektik üzerine bilhassa geç devirlere ilişkin epeyce sayıda Arapça yazmanın toplanması, bir ölçüde, uzun yıllar Princeton Üniversitesi Kütüphanesi’nde İslam yazmaları küratörü olarak misyon yapan Mach yardımıyla gerçekleşmiştir. Bu yazmaları o, Catalogue of Arabic Manuscripts (Yahuda Section) in the Garrett Collection (1977) başlıklı abidevi yapıtında büyük emek vererek tasvir etmiştir (Mach 1977). Mach 1981 yılında vefat ettiğinde Princeton’daki Arapça yazma yapıtların yeni serisinin kataloğu üzerinde çalışıyordu. Hakikaten bu çalışması Eric Ormsby tarafınca sürdürülmüş ve 1987’de Handlist of Arabic Manuscripts (New Series) in the Princeton University Library başlığıyla yayınlanmıştır. (Mach & Ormsby 1987). Bu iki katalog ve bunlarla birlikte Rescher’in The Development of Arabic Logic’inden bu yana yayınlanan başka kataloglar, mesela İstanbul Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Bankipore Khuda Bakhsh Halk Kütüphanesi, Rampur Raza Kütüphanesi ve Rabat Ulusal Kütüphanesi’nin varlıklı yazma koleksiyonlarının katalogları İslam mantık tarihi açısından değerli birer kaynaktır (Karatay 1966, Khuda Bakhsh 1963-, Arşî 1971, Hattâb 1985). Mach’ın öğrencilerinden Larry Miller ise İslam dünyasında cedelin gelişmenine ait çığır açıcı ve oldukçaça atıf alan doktora tezini 1984’te tamamlamıştır.[2]
Rescher’in on üçüncü yüzyıl daha sonrası periyoda yönelik küçümseyici hali Batılı uzmanlar içinde 1990’lara kadar tesirini sürdürmüş (bkz. mesela, Maroth 1989, 216 vd.; Arnaldez [1991] EI2; ve Inati 1996), lakin bu biçimdedan bu yana bu hal giderek yetersiz görülmeye başlamıştır. 2000’lerin birinci on yılında çıkan bir dizi makalesinde John Walbridge, Rescher’in toptancı olumsuz değerlendirmesi haklı bile olsa, geç periyot İslam skolastik kültüründe mantığın rolüne ait cevaplanması gereken tarihî ve kültürel sorular bulunduğunu öne sürmüştür (Walbridge 2000, 2002, 2003). Tıpkı periyotta Tony Street de İslam mantık tarihinin farklı istikametlerine dair tesirli bir makale dizisine başlamıştır (Street 2000, 2002, 2004, 2005a, 2005b, 2008).[3] Street, Rescher’in on birinci, on ikinci ve on üçüncü yüzsenelerdaki İslam mantığı hakkında vakit zaman spekülatif olabilen değerlendirmelerine, dikkatlice düzenlenmiş ve metinlerle desteklenmiş düzeltmeler getirmektedir. Bu sayede bugün o devirdeki, bilhassa de kipli mantık alanındaki gelişmeler hakkında hayli daha sağlam bir kanaate sahibiz. Street ayrıyeten geç periyot yapıtları okuma zahmetine girmeden, yalnızca şerh ve haşiyelerin yaygın olmasından hareketle geç devir İslam geleneğinin gerilemiş olduğunun çıkarılmasına itiraz eder. bir daha bu vakitte Rob Wisnovsky geç devir İslam ideoloji ve felsefî kelâm geleneklerinin daha kapsamlı bir biçimde bir daha ele alınması konusunda ısrarcı olmuş; şerh ve haşiye edebî cinslerinin daha titiz kıymetlendirilmesi davetinde bulunmuştur (Wisnovsky 2004, 2013, 2014). Street ve Wisnovsky’nin öğrencileri, danışanları ve arkadaşları geç devir İslam mantık geleneğinin tarihiyle ilgili bir hayli monografi, makale, edisyon ve çeviri üretmişlerdir (bkz. Ahmed, El-Rouayheb, Strobino ve Young’ın kaynakçada yer verilen çalışmaları).
Son senelerda İslam dünyasında modern-öncesi ideoloji ve mantık yapıtlarının tahkikine yönelik yeni yeni gelişmeye başlayan bir ilgi görülmektedir. Her ne kadar bu ilgi Türkiye ve Arap ülkelerinde son vakit içinderda kıymetli bir ivme kazanmışsa da İranlı bilim insanları bugüne kadar bu tahkik faaliyetinde daha büyük bir rol oynayagelmişlerdir. İran’da İslam ideoloji ve mantık geleneği kesintiye uğramadan günümüze ulaşmıştır ve ülkedeki entelektüeller bu geleneğin on ikinci ya da on üçüncü yüzsenelerda bitmiş olduğine inanmayacak kadar uygun yetişmiş durumdadırlar. Bilhassa mantık alanında, son vakit içinderın dikkate paha çalışmaları içinde şunlar sayılabilir: Fahreddin er-Râzî’nin el-Mülahhas (Özet) isimli ideoloji ansiklopedisinin mantık kısmının, Molla Sadrâ’nın (ö. 1045/1635) et-Tenkîh (İnceleme) başlıklı mantık elkitabının, Muhammed Yûsuf et-Tahrânî’nin (1104/1692 yılında hayatta) mantık yapıtı Nakdü’l-usûl’ün (İlkelerin Eleştirisi) ve yalancı paradoksu üzerine on beşinci, on altıncı ve on yedinci yüzsenelera ilişkin kimi risalelerin Âhad Farâmerz Karamelikî tarafınca yapılan tahkikleri; Kutbüddin er-Râzî (ö. 766/1365), Molla Sadrâ, ve Mîr Zâhid el-Herevî’nin (ö. 1101/1689-90) “kavram ve yargı” (tasavvur ve tasdîk) hakkındaki çalışmalarının Mehdî Şerîatî tarafınca güçlü notlarla bir arada yapılan tahkikleri; İbn Kemmûne’nin (ö. 684/1284) el-Kâşif (Keşfeden) başlıklı ideoloji ansiklopedisi ile Mîr Dâmâd’ın (ö. 1041/1631) el-Ufuku’l-mübîn (Açık Ufuklar) isimli yapıtının Hâmid Nâcî İsfahânî tarafınca yapılan tahkikleri ve Esîrüddin el-Ebherî’nin (ö. 663/1265) birtakım mantık yapıtlarının Mehdî Azîmî tarafınca yapılan tahkikleri.
Son vakit içinderda yapılan bu çalışmalar, 1200’den 1800’e kadar İslam mantık tarihinin genel bir görünümünü veren ve Rescher’in The Development of Arabic Logic’ine hem bir düzeltme tıpkı vakitte hürmet gösterisi olması hedeflenen bu yapıtın yazılmasını mümkün kılmıştır. Rescher’in kitabı üzere bu çalışma da kısmen biyo-bibliyografiktir. Aşağıdaki her bir kısım, aşikâr bir vakit dilimi ve coğrafyadaki genel gelişmelere yönelik bir giriş yazısı ile öne çıkan isimlerin hayatı ve yapıtları hakkında tartışmalar içermektedir. Burada hangi isimlerin öne çıktığına ya da çıkmadığına karar vermek olağan olarak her vakit epey kolay değildir. Bu durum bilhassa de geç devirler için geçerlidir, zira bir yandan bu periyotlardan daha fazla materyal günümüze ulaşmıştır ve bir yandan da bugünden geriye bakmanın avantajı ile erken periyotların tesirli mantıkçılarının kimler olduğunu tespit etmek daha kolaydır. halbuki on dokuzuncu ve yirminci yüzsenelerın bir fazlaca yerde İslam mantık geleneğini bitmiş olduren esaslı değişimlerin hemilk öncesinde eser vermiş olan alımlar kelam konusu olduğunda bunu belirlemek daha zordur. Genel olarak, özgün olduğu izlenimini veren, yapıtları fazlacaça istinsah edilip tartışılmış yahut dikkat çekecek ölçüde velut olan ya da aşikâr tarihi eğilimleri yansıtan mantıkçılar bu çalışmaya dâhil edilmeye çalışılmıştır. Alana ait araştırmaların günümüzde ulaştığı seviye düşünüldüğünde hangi mantıkçıların bu kriterleri sağladığına ait kanımız olağan olarak yüzeyseldir ve ötürüsıyla birtakım isimlerin burada ele alınmasından ve başka kimilerinin dışarıda bırakılmasından dolayı hayal kırıklığına uğrayacak birtakım okuyucular olabilir. Ancak elinizdeki çalışma üzere, genel görünümü vermeyi amaçlayan bir yapıtta kimi güç seçimlerin yapılmasının kaçınılmaz olması yanında kitapta incelenen altı asır boyunca mantık alanında Arapça eser vermiş her bir mantıkçıya burada yer vermek de açıkça imkânsızdır.
The Development of Arabic Logic, 1200-1800 başlıklı çalışmamın Türkçeye çevrilmesi benim için pek sevindirici oldu; zira geçtiğimiz senelerda Türkiye’nin eşsiz yazma eser koleksiyonlarından ve Arap ve İslam entelektüel geleneği konusunda imrenilesi bir birikime sahip Türk akademisyenlerle yaptığım tartışmalardan ziyadesiyle istifade ettim. ötürüsıyla bütün bunların sonuçlarının Türk okuyucusuyla paylaşılması çok yerinde oldu.
Son senelerda Orta Doğu’da; Türkiye’de, İran’da ve Arap dünyasında mantık ve ideoloji tarihine yönelik bir ilgi patlaması yaşanmaktadır. Yeni yazmalar keşfedilmekte, yeni neşirler yapılmakta ve yeni araştırmalara girişilmekte. Bu da demektir ki bu çalışmada erişilen birtakım sonuçlar devam eden araştırmalar sonucunda kaçınılmaz olarak düzeltilecek veya tekmil edilecektir. Ümidim şudur ki çalışma, bölgenin mantık ve ideoloji geleneklerinin sahip olduğu zenginlikleri keşfetme yolunda araştırmacılara her hâlükârda yardımcı olacaktır.
Türkçe çeviriyi hazırlama noktasında gösterdiği ihtimamlı çalışma için Yusuf Daşdemir’e teşekkür ediyorum. Kendisi, çevirmenliğin ötesine geçerek sorduğu sorular ve dikkat çektiği noktalar ile çalışmada değişiklikler ve eklemeler yapılmasına vesile olmuştur. Bu niçinle de Türkçe çeviri İngilizce özgününden daha şimdiki durumdadır ve bu da büyük ölçüde çevirmenin eforları yardımıyla gerçekleşmiştir.
Khaled El-Rouayheb
31 Mayıs 2021
KAYNAK: HABER7
Mantığın, temelleri her önemli öğrenci tarafınca adamakıllı bilinmesi gereken asıllı bir alet ilmi olarak pozisyonlandırılması on ikinci ve on üçüncü yüzsenelera kadar geri masraf. Medreseler İran ve Orta Asya’da bulunan Selçuklu topraklarındaki menşeinden yayıldıkça, mantık da başlangıçta nakilci ulemâdan kaynaklanan muhakkak bir direnişe karşın çoklukla müfredatta kendine yer bulabilmiştir. Gazzâlî (ö. 505/1111) ve Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1210) üzere tesirli isimler, mantığı argümanları tartma ve akıl yürütmelerde yanılgıdan korunma konusunda fakih ve kelâmcılara faydalı olacak yasal bir bilim kısmı olarak görmüşlerdir (Marmura 1975; Shihadeh 2005). Bu, 1200-1800 yılları içindeki devirde hâkim anlayış haline gelmiş olsa da, (Türk-Fars coğrafyasının aksine) bilhassa Arap-İslam dünyasında aykırı fikir bütünüyle ortadan kalkmamış, hatta çağdaş periyotta köktenci Selefîliğin yükselişiyle daha da güç kazanmıştır (El-Rouayheb 2004).
Mantık medrese çevrelerince “özümsendikçe” Aristotelesçi/Yeni-Platoncu ideolojiyle başlangıçtaki sıkı münasebetinden de soyutlanmıştır. O denli ki, daha sonraki devirlerde mantık çalışanların birden fazla fizik yahut metafiziğe ya epeyce az ilgi duymuş ya da hiç duymamıştır. kullanmasındaki bu dönüşüme paralel olarak şahsen disiplinin odağı da değişmiştir. On ikinci ve on üçüncü yüzsenelerda mantıkçılar artık Aristoteles’in yapıtlarının Arapça çevirileriyle direkt temas etmeyi bırakarak Müslüman âlimler tarafınca kaleme alınan muhtasar elkitaplarına müracaat eder olmuşlardır. Bu kitaplar ise Aristoteles’in Kategoriler’ine ya da İkinci Çözümlemeler’ine hayli az yer verir yahut hiç yer vermez. bu vakitte mantık, bütünüyle formel ve içerikten bağımsız (topic-neutral) bir şekilde, tarif ve betim yoluyla apaçık kavramlardan apaçık olmayanları elde etmenin ve kıyas yoluyla apaçık yargılardan apaçık olmayanları çıkarsamanın kurallarını araştıran, metafizik tartışmalara kapalı bir disiplin olarak görülmeye başlamıştır. Aristoteles’in kategorilerinin yahut burhânî bilim teorisinin bu yeni şemada epey az yeri vardır ya da hiç yeri yoktur. (Aşağıda görüleceği üzere, on yedinci ve on sekizinci asırlarda hem Safevî İran’ında birebir vakitte Doğu Akdeniz ülkelerinin Hıristiyan Arapları içinde bu gelişmeyi aksine çevirmeye ve mantık ile Aristoteles ideolojisi içindeki bağı bir daha kurmaya yönelik kimi eforlar gözlemlenir.) Birinci devir Arap Aristotelesçilerinin Organon’un bir modülü olarak gördüğü (Black 1990) Aristoteles’in Topikler’i ve Retorik’i de büyük ölçüde mantığın haricinde görülür olmuştur. Cedel, âdâb-ı bahs (tartışma kuralları) ve hitabet ise meânî ve beyân isimleriyle bağımsız birer disiplin olarak medreselerde okutulmuştur.
Yeni-Platoncu Aristoteles fizik ve metafiziğiyle bağları zayıfladığı yahut koptuğu ölçüde mantık diğer disiplinlerle, bilhassa fıkıh, kelâm, gramer ve hitabet ile yeni bağlar geliştirir. Fıkıh yöntemi ve kelâm üzerine yazılan daha sonraki elkitapları mantıktan alınan teknik terim ve argüman formları ile doludur. Bu elkitaplarından kimileri, kelam gelimi Mısırlı âlim İbnü’l-Hâcib’in (ö. 646/1249) tesirli fıkıh yöntemi yapıtı Muhtasaru’l-Müntehâ (Nihai Olan’ın Özü) ve İranlı âlim ve kadı Beyzâvî’nin (ö. 691/1292) felsefî-kelâm kitabı Tavâli‘u’l-envâr (Nurların Doğuşu), mantığa dair bir giriş kısmı içerir (İbnü’l-Hâcib 2006; Beyzâvî 1991). Kahire’de hayatış olan nahivci İbn Hişâm’ın (ö. 761/1360) kıymetli çalışmalarında Arapçanın sentaksına ait anahtar kavramların tarifleri tartışılırken mantık terminolojisine telmihte bulunulur ki, burada açıkça okuyucunun temel mantık mevzularına aşina olduğu var iseyılmıştır (İbn Hişâm 2007). Birebir var iseyım hitabetle ilgili daha sonraki Arapça yapıtlarda, mesela Hatîb el-Kazvînî’nin (ö. 739/1338) son derece tesirli elkitabı Telhîsu’l-Miftâh’ta (Anahtar’ın Özeti) ve yapıtın daha sonraki şerhlerinde de (Kazvînî 2004) barizdir. Nahiv ile Yunan kökenli mantık içinde İslam’ın birinci asırlarında ortaya çıkan aksilik ise on ikinci yüzyıldan daha sonra artık görünürlüğünü kaybetmiştir.
bu vakitten günümüze ulaşan Arapça ders kitaplarının, şerh ve haşiyelerin bolluğu, Avrupa tarihçilerinin “geç ortaçağ” ve “erken modern” olarak isimlendirdikleri devirde, mantık araştırmalarının yaygınlığına işaret eder. Yalnızca Türkiye’de bile, 1300-1800 yılları içinde istinsah edilerek günümüze ulaşan dört binden çok yazma, Türkiye Kültür Bakanlığı’nın web sitesinde (www.yazmalar.gov.tr) “Türkiye’nin farklı kütüphanelerinde mevcut” olarak listelenmiştir. Mevcut gerecin zenginliğine karşın İslam medeniyeti ortasında mantığın tarihiyle ilgili araştırmalar çabucak hemen emekleme evresindedir. İbrahim Madkour’un L’Organon d’Aristote dans le monde arabe {Arap Dünyasında Aristoteles’in Organon’u} (1934, 2. bsk.: 1969) isimli kitabı alandaki birinci dikkate kıymet çalışmadır (Madkour 1934, 1969). Lakin geleneğin İbn Sînâ (ö. 428/1037) daha sonrasında çözülmeye başladığına dair büyük ölçüde masabaşında üretilen var iseyımıyla on birinci yüzyıl daha sonrası gelişmelerini yalnızca sekiz sayfada geçiştirmiş olması, çalışmanın kıymetine gölge düşürmüştür. Nicholas Rescher’in 1960’larla 70’lerin başındaki çalışmaları kısmî bir düzeltme getirir, zira Rescher araştırmalarını on üçüncü yüzyıla kadar uzatır ve bu yüzyılın meşhur ders kitabı, Necmeddin el-Kâtibî’nin (ö. 675/1276) er-Risâletü’ş-Şemsiyye’sinden (Şemseddin’e Risâle) pek gelişmiş bir zamansal ve kipli mantık sistemi çıkarmayı başarır (Rescher 1974). O, ayrıyeten The Development of Arabic Logic (1964)[1] başlığıyla sekizinci ve on beşinci yüzseneler içindeki devri kapsayan biyo-bibliyografik bir araştırma da yayınlamıştır (Rescher 1964). Bu çalışmalar İbn Sînâ daha sonrası İslam mantığı araştırmalarına kayda paha bir ivme kazandırmıştır. Varsayım edilebileceği üzere, Rescher’in kimi var iseyım ve kabulleri daha sonraki araştırmalarda düzeltilmiş ya da büsbütün terk edilmiştir. Örneğin İslam mantık geleneğinin on üçüncü yüzyıl daha sonrasında süratli bir biçimde gerilediğini ve on beşinci yüzyıl itibariyle de düpedüz “şerh tellallığı”na (commentary-mongering) dönüştüğünü var iseyar. Tabiatı gereği şerh ve haşiye yazım tiplerinin ayrıntılara boğulmuş ve özgünlükten mahrum olduğu önkabulüne dayanan bu fikir, alanın uzmanları içinde şimdilerde artık kabul görmemektedir. Lakin bugün Rescher’in savlarını düzelten ya da revize edenler dahi onun çığır açıcı gayretlerine epey şey borçludur.
1950’lerde Nicholas Rescher ile hem de Princeton Üniversitesi’nde bulunmuş olan Rudolf Mach da geç periyot İslam mantığının bir daha keşfedilmesi noktasında belirli bir rol oynamıştır. Mantık ve diyalektik üzerine bilhassa geç devirlere ilişkin epeyce sayıda Arapça yazmanın toplanması, bir ölçüde, uzun yıllar Princeton Üniversitesi Kütüphanesi’nde İslam yazmaları küratörü olarak misyon yapan Mach yardımıyla gerçekleşmiştir. Bu yazmaları o, Catalogue of Arabic Manuscripts (Yahuda Section) in the Garrett Collection (1977) başlıklı abidevi yapıtında büyük emek vererek tasvir etmiştir (Mach 1977). Mach 1981 yılında vefat ettiğinde Princeton’daki Arapça yazma yapıtların yeni serisinin kataloğu üzerinde çalışıyordu. Hakikaten bu çalışması Eric Ormsby tarafınca sürdürülmüş ve 1987’de Handlist of Arabic Manuscripts (New Series) in the Princeton University Library başlığıyla yayınlanmıştır. (Mach & Ormsby 1987). Bu iki katalog ve bunlarla birlikte Rescher’in The Development of Arabic Logic’inden bu yana yayınlanan başka kataloglar, mesela İstanbul Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Bankipore Khuda Bakhsh Halk Kütüphanesi, Rampur Raza Kütüphanesi ve Rabat Ulusal Kütüphanesi’nin varlıklı yazma koleksiyonlarının katalogları İslam mantık tarihi açısından değerli birer kaynaktır (Karatay 1966, Khuda Bakhsh 1963-, Arşî 1971, Hattâb 1985). Mach’ın öğrencilerinden Larry Miller ise İslam dünyasında cedelin gelişmenine ait çığır açıcı ve oldukçaça atıf alan doktora tezini 1984’te tamamlamıştır.[2]
Rescher’in on üçüncü yüzyıl daha sonrası periyoda yönelik küçümseyici hali Batılı uzmanlar içinde 1990’lara kadar tesirini sürdürmüş (bkz. mesela, Maroth 1989, 216 vd.; Arnaldez [1991] EI2; ve Inati 1996), lakin bu biçimdedan bu yana bu hal giderek yetersiz görülmeye başlamıştır. 2000’lerin birinci on yılında çıkan bir dizi makalesinde John Walbridge, Rescher’in toptancı olumsuz değerlendirmesi haklı bile olsa, geç periyot İslam skolastik kültüründe mantığın rolüne ait cevaplanması gereken tarihî ve kültürel sorular bulunduğunu öne sürmüştür (Walbridge 2000, 2002, 2003). Tıpkı periyotta Tony Street de İslam mantık tarihinin farklı istikametlerine dair tesirli bir makale dizisine başlamıştır (Street 2000, 2002, 2004, 2005a, 2005b, 2008).[3] Street, Rescher’in on birinci, on ikinci ve on üçüncü yüzsenelerdaki İslam mantığı hakkında vakit zaman spekülatif olabilen değerlendirmelerine, dikkatlice düzenlenmiş ve metinlerle desteklenmiş düzeltmeler getirmektedir. Bu sayede bugün o devirdeki, bilhassa de kipli mantık alanındaki gelişmeler hakkında hayli daha sağlam bir kanaate sahibiz. Street ayrıyeten geç periyot yapıtları okuma zahmetine girmeden, yalnızca şerh ve haşiyelerin yaygın olmasından hareketle geç devir İslam geleneğinin gerilemiş olduğunun çıkarılmasına itiraz eder. bir daha bu vakitte Rob Wisnovsky geç devir İslam ideoloji ve felsefî kelâm geleneklerinin daha kapsamlı bir biçimde bir daha ele alınması konusunda ısrarcı olmuş; şerh ve haşiye edebî cinslerinin daha titiz kıymetlendirilmesi davetinde bulunmuştur (Wisnovsky 2004, 2013, 2014). Street ve Wisnovsky’nin öğrencileri, danışanları ve arkadaşları geç devir İslam mantık geleneğinin tarihiyle ilgili bir hayli monografi, makale, edisyon ve çeviri üretmişlerdir (bkz. Ahmed, El-Rouayheb, Strobino ve Young’ın kaynakçada yer verilen çalışmaları).
Son senelerda İslam dünyasında modern-öncesi ideoloji ve mantık yapıtlarının tahkikine yönelik yeni yeni gelişmeye başlayan bir ilgi görülmektedir. Her ne kadar bu ilgi Türkiye ve Arap ülkelerinde son vakit içinderda kıymetli bir ivme kazanmışsa da İranlı bilim insanları bugüne kadar bu tahkik faaliyetinde daha büyük bir rol oynayagelmişlerdir. İran’da İslam ideoloji ve mantık geleneği kesintiye uğramadan günümüze ulaşmıştır ve ülkedeki entelektüeller bu geleneğin on ikinci ya da on üçüncü yüzsenelerda bitmiş olduğine inanmayacak kadar uygun yetişmiş durumdadırlar. Bilhassa mantık alanında, son vakit içinderın dikkate paha çalışmaları içinde şunlar sayılabilir: Fahreddin er-Râzî’nin el-Mülahhas (Özet) isimli ideoloji ansiklopedisinin mantık kısmının, Molla Sadrâ’nın (ö. 1045/1635) et-Tenkîh (İnceleme) başlıklı mantık elkitabının, Muhammed Yûsuf et-Tahrânî’nin (1104/1692 yılında hayatta) mantık yapıtı Nakdü’l-usûl’ün (İlkelerin Eleştirisi) ve yalancı paradoksu üzerine on beşinci, on altıncı ve on yedinci yüzsenelera ilişkin kimi risalelerin Âhad Farâmerz Karamelikî tarafınca yapılan tahkikleri; Kutbüddin er-Râzî (ö. 766/1365), Molla Sadrâ, ve Mîr Zâhid el-Herevî’nin (ö. 1101/1689-90) “kavram ve yargı” (tasavvur ve tasdîk) hakkındaki çalışmalarının Mehdî Şerîatî tarafınca güçlü notlarla bir arada yapılan tahkikleri; İbn Kemmûne’nin (ö. 684/1284) el-Kâşif (Keşfeden) başlıklı ideoloji ansiklopedisi ile Mîr Dâmâd’ın (ö. 1041/1631) el-Ufuku’l-mübîn (Açık Ufuklar) isimli yapıtının Hâmid Nâcî İsfahânî tarafınca yapılan tahkikleri ve Esîrüddin el-Ebherî’nin (ö. 663/1265) birtakım mantık yapıtlarının Mehdî Azîmî tarafınca yapılan tahkikleri.
Son vakit içinderda yapılan bu çalışmalar, 1200’den 1800’e kadar İslam mantık tarihinin genel bir görünümünü veren ve Rescher’in The Development of Arabic Logic’ine hem bir düzeltme tıpkı vakitte hürmet gösterisi olması hedeflenen bu yapıtın yazılmasını mümkün kılmıştır. Rescher’in kitabı üzere bu çalışma da kısmen biyo-bibliyografiktir. Aşağıdaki her bir kısım, aşikâr bir vakit dilimi ve coğrafyadaki genel gelişmelere yönelik bir giriş yazısı ile öne çıkan isimlerin hayatı ve yapıtları hakkında tartışmalar içermektedir. Burada hangi isimlerin öne çıktığına ya da çıkmadığına karar vermek olağan olarak her vakit epey kolay değildir. Bu durum bilhassa de geç devirler için geçerlidir, zira bir yandan bu periyotlardan daha fazla materyal günümüze ulaşmıştır ve bir yandan da bugünden geriye bakmanın avantajı ile erken periyotların tesirli mantıkçılarının kimler olduğunu tespit etmek daha kolaydır. halbuki on dokuzuncu ve yirminci yüzsenelerın bir fazlaca yerde İslam mantık geleneğini bitmiş olduren esaslı değişimlerin hemilk öncesinde eser vermiş olan alımlar kelam konusu olduğunda bunu belirlemek daha zordur. Genel olarak, özgün olduğu izlenimini veren, yapıtları fazlacaça istinsah edilip tartışılmış yahut dikkat çekecek ölçüde velut olan ya da aşikâr tarihi eğilimleri yansıtan mantıkçılar bu çalışmaya dâhil edilmeye çalışılmıştır. Alana ait araştırmaların günümüzde ulaştığı seviye düşünüldüğünde hangi mantıkçıların bu kriterleri sağladığına ait kanımız olağan olarak yüzeyseldir ve ötürüsıyla birtakım isimlerin burada ele alınmasından ve başka kimilerinin dışarıda bırakılmasından dolayı hayal kırıklığına uğrayacak birtakım okuyucular olabilir. Ancak elinizdeki çalışma üzere, genel görünümü vermeyi amaçlayan bir yapıtta kimi güç seçimlerin yapılmasının kaçınılmaz olması yanında kitapta incelenen altı asır boyunca mantık alanında Arapça eser vermiş her bir mantıkçıya burada yer vermek de açıkça imkânsızdır.
- [1] Bu çalışma İslam Mantık Tarihi (İstanbul: Litera, 2018) ismiyle Ahmet Kayacık tarafınca Arapça çevirisi üzerinden Türkçeye kazandırılmıştır. (çev. notu)
- [2] Bu tez, Islamic Disputation Theory The Uses and Rules of Argument in Medieval Islam (Cham: Springer, 2020) ismiyle yayınlanmıştır. (çev. notu)
- [3] Bu makalelerden kimileri Harun Kuşlu tarafınca İslam Mantık Tarihi (İstanbul: Klasik, 2014) başlığı altında derlenerek Türkçeye çevrilmiştir. (çev. notu)
The Development of Arabic Logic, 1200-1800 başlıklı çalışmamın Türkçeye çevrilmesi benim için pek sevindirici oldu; zira geçtiğimiz senelerda Türkiye’nin eşsiz yazma eser koleksiyonlarından ve Arap ve İslam entelektüel geleneği konusunda imrenilesi bir birikime sahip Türk akademisyenlerle yaptığım tartışmalardan ziyadesiyle istifade ettim. ötürüsıyla bütün bunların sonuçlarının Türk okuyucusuyla paylaşılması çok yerinde oldu.
Son senelerda Orta Doğu’da; Türkiye’de, İran’da ve Arap dünyasında mantık ve ideoloji tarihine yönelik bir ilgi patlaması yaşanmaktadır. Yeni yazmalar keşfedilmekte, yeni neşirler yapılmakta ve yeni araştırmalara girişilmekte. Bu da demektir ki bu çalışmada erişilen birtakım sonuçlar devam eden araştırmalar sonucunda kaçınılmaz olarak düzeltilecek veya tekmil edilecektir. Ümidim şudur ki çalışma, bölgenin mantık ve ideoloji geleneklerinin sahip olduğu zenginlikleri keşfetme yolunda araştırmacılara her hâlükârda yardımcı olacaktır.
Türkçe çeviriyi hazırlama noktasında gösterdiği ihtimamlı çalışma için Yusuf Daşdemir’e teşekkür ediyorum. Kendisi, çevirmenliğin ötesine geçerek sorduğu sorular ve dikkat çektiği noktalar ile çalışmada değişiklikler ve eklemeler yapılmasına vesile olmuştur. Bu niçinle de Türkçe çeviri İngilizce özgününden daha şimdiki durumdadır ve bu da büyük ölçüde çevirmenin eforları yardımıyla gerçekleşmiştir.
Khaled El-Rouayheb
31 Mayıs 2021
KAYNAK: HABER7