celikci
New member
4 Halife (Hulefâ-yi Râşidîn) kimlerdir? 4 Dört Halife isimleri nedir hangi tarihlerde hayatıştır? 4 Halife devrinde gerçekleşen olaylar mevzu anlatımı
İslâm tarihinde Resûl-i Ekrem’in vefatından daha sonra Hz. Ebû Bekir’e biat edilmesiyle başlayan, çabucak sonrasında Hz. Ömer ve Osman’ın hilâfetleriyle sürüp Hz. Ali ile sona eren periyoda Hulefâ-yi Râşidîn periyodu denilir. 4 Halife (Hulefâ-yi Râşidîn) kimlerdir? 4 Dört Halife isimleri nedir, hangi tarihlerde hayatıştır? 4 Halife devri husus anlatımı! 4 Halife devrinde yapılan savaşlar hangileridir? 4 Halife devri hakkında bilgiler sizlerle…
4 HALİFE (HULEFÂ-Yİ RÂŞİDÎN) KİMLERDİR?
Hz. Muhammed (Sallallahualeyhivesellem)’in vefatından daha sonra Hz. Ebû Bekir (r.a.)’e biat edilmesiyle başlayan, sonrasındasında Hz. Ömer (r.a.) ve Hz Osman (r.a.)’ın hilâfetleriyle sürüp Hz. Ali (r.a.) ile sona eren periyoda Hulefâ-yi Râşidîn periyodu yahut 4 Halife periyodu denilir.
4 Halife’nin isimleri sırasıyla:
4 Halife periyodunda biroldukca olay gerçekleşmiştir. En değerli olayları sizler için derleyelim.
Hz. Ebu Bekir (r.a.) Devrinde Gerçekleşen Olaylar
Kaynak : EBA
HULEFAYİ RAŞİDİN DEVRİ NEDİR? 4 HALİFE DEVRİNDE NELER OLDU?
İslâm tarihinde Resûl-i Ekrem’in vefatından daha sonra Hz. Ebû Bekir’e biat edilmesiyle başlayan, ondan sonrasında Hz. Ömer ve Osman’ın hilâfetleriyle sürüp Hz. Ali ile sona eren periyoda Hulefâ-yi Râşidîn periyodu denilir.
Hulefâ halîfe sözünün, râşidîn ise “doğru yolda olan, doğruya ve hakka sıkı sıkıya sarılan, kemale ermiş” manasındaki râşid sözünün çoğuludur. Bu periyoda kelam konusu ismin verilmesinin niçini sahâbîden İrbâd b. Sâriye’nin rivayet ettiği, sünnetine uymanın ve bunun hudutlarını râşid halifelerin sünnetini de içine alacak biçimde genişletmenin gerekliliğini belirten Hz. Peygamber’in uzun bir hadisiyle açıklanmaktadır. Bu hadiste Resûlullah kendisinden daha sonra yaşayacaklara hitaben, “Herhangi bir ihtilâfla karşılaştığınızda size düşen nazaranv, benim sünnetime ve hulefâ-yi râşidînin sünnetine uymaktır” demiştir (Müsned, IV, 126, 127; Dârimî, “Mu?addime”, 16; İbn Mâce, “Mu?addime”, 6; Ebû Dâvûd, “Sünnet”, 5; Tirmizî, “?İlim”, 16). Hadiste geçen “hulefâ-yi râşidîn” tabirinden, birinci dört halifenin kastedildiğini kabul edenlerin yanında öteki müslüman imamların da bu kümeye girdiğini ileri sürenler olmuş ve bunlardan kimileri Emevî Halifesi Ömer b. Abdülazîz’e “beşinci râşid halife” demiştir (Ebû Dâvûd, “Sünnet”, 7; Beyhaki, I, 448; Zehebî, A?lâmü’n-nübelâ?, V, 130-131). Öte yandan bir daha Resûl-i Ekrem’e nisbet edilen, gerçek manada hilâfetin (hilâfetü’n-nübüvve) otuz yıl süreceği ve ondan sonrasında saltanata dönüşeceği yolundaki hadisten hareketle (Müsned, IV, 273; V, 50, 220-221; Ebû Dâvûd, “Sünnet”, 8; Tirmizî, “Fiten”, 48) birtakım Sünnî âlimler, Hz. Hasan’ı, babası Hz. Ali’nin vefatından (40/661) hilâfeti Muâviye b. Ebû Süfyân’a bıraktığı güne kadar (25 Rebîülönceden 41/29 Temmuz 661) geçen mühlet için Hulefâ-yi Râşidîn’in beşincisi saymışlardır (Şevkânî, s. 606). Gerçekten Emevî Devleti’nin kurucusu Muâviye’nin, halifeliğini resmî olarak Hakem Vak’ası’ndan yahut Hz. Ali’nin vefatının akabinde deklare ettiğı halinde farklı rivayetler bulunmakla bir arada Sünnî görüş, onun halifeliğinin Hz. Hasan’ın kendisine biatından daha sonra geçerlilik kazandığı formundadır. Lakin bir daha de Hulefâ-yi Râşidîn’in sayısı, bilhassa Sünnî İslâm dünyasında “dört halife” yahut “dört seçkin dost” (çehâr yâr, çehâr yâr-i güzîn, çihâr dost) denilerek dört sayısıyla sonlu tutulmaktadır. Birinci iki halife Hz. Ebû Bekir ile Ömer birlikte zikredildiğinde “şeyhayn” tabiri kullanılmaktadır. Ehl-i sünnet’e bakılırsa ashap ortasında en faziletli kimseler hilâfete geçiş sırasına göre Hulefâ-yi Râşidîn’dir.
Resûlullah’ın, biri vahiy yoluyla aldığı Kur’ân-ı Kerîm âyetlerini ve İslâm dininin temellerini insanlara bildiri etme ve öğretme, başkası İslâm’ın ve Kur’an’ın asıllarını şahsen uygulama olmak üzere iki kıymetli nazaranvi vardı. İkinci bakılırsavini yerine getirirken hicretten daha sonraki devirde Medine’de kurmayı başardığı bir devletin başkanlığını yaptı. Lakin İslâm kaynakları, bugün birtakım araştırmacıların Medine Kent Devleti yahut Birinci İslâm Devleti dedikleri bu devlete bir isim koymadıkları üzere Hz. Peygamber için kullandıkları çeşitli isim ve sıfatların yanında onun devlet lideri olduğunu gösteren bir unvan yahut sıfata da yer vermemişlerdir. Vefatıyla birlikte Resûl-i Ekrem’in birinci misyonu bitmiş oldu ve son peygamber olduğu için de yerine Allah tarafınca bir oburu gönderilmedi. Lakin ikinci nazaranvi devam edecekti ve bunu kimin yerine getireceğini ümmeti belirlemek zorundaydı. Bu sebeple vefatının müslümanlar üzerinde bıraktığı büyük keder ve şaşkınlık sürerken onun yerine devletin başına kimin geçeceği tartışması çabucak başladı ve seçilen Hz. Ebû Bekir’e, Resûlullah’ın bu ikinci vazifesini yüklenmesinden dolayı “halîfetü resûlillâh” unvanı verildi; aslında bu unvan devlet başkanlığına yani buyrukluğa tekabül ediyordu. sonrasındasında birinci müslümanlar, evvelce “halîfetü halîfeti Resûlillâh” diye hitap ettikleri ikinci halife Hz. Ömer’e “emîrü’l-mü’minîn” demeye başladılar ve bu unvan öteki râşid halifelerle bir arada onların gerisinden gelen Emevî ve Abbâsî halifelerine de verildi.
Hulefâ-yi Râşidîn devri İslâm tarihi bakımından biroldukça istikametiyle büyük bir ehemmiyet taşımaktadır. Bunların birincisi, dört halifeden her birinin hilâfete geliş yordamının farklı biçimde olmasıdır. Hz. Ebû Bekir, 13 yılı Cemâziyelâhir ayının başında (Ağustos 634) namaza çıkamayacak derecede rahatsızlanıp vefatının yaklaştığını anlayınca imamlık vazifesini Hz. Ömer’e bırakarak yerine onu halef tayin etmeye karar verdi. Bu fikrini Abdurrahman b. Avf, Osman b. Affân, Saîd b. Zeyd ve Üseyd b. Hudayr üzere ileri gelen sahâbîlerle tartıştı ve bu konuda Hz. Osman’a bir ahidnâme yazdırıp mühürledi; daha sonra da yanına Ömer ile Osman’ı alarak Mescid-i Nebevî’de halka şöyleki hitap etti: “Sizin için halife seçtiğim şahsa razı olur musunuz? Bir yakınımı tayin etmedim. Allah’a andolsun ki bütün gücümle düşünüp taşındım ve sonuçta Ömer b. Hattâb’ı uygun buldum; onu dinleyin ve ona uyun.” Orada bulunanların hepsi, “Duyduk ve itaat ettik” dediler.
Hz. Ömer, hiç bir ihtilâfın vuku bulmadığı böyleki halef tayini yordamıyla on yıldan fazla nazaranv yaptıktan daha sonra Ebû Lü’lü’ Fîrûz en-Nihâvendî tarafınca Mescid-i Nebevî’de hançerle ağır bir biçimde yaralanınca yerine kimin geçeceği konusunda değişik bir adabın takip edilmesine karar verdi. Kaynaklarda, Hz. Ömer’in sağ olsalardı Ebû Ubeyde b. Cerrâh’ı yahut Ebû Huzeyfe’nin âzatlısı Sâlim’i halef tayin edeceğini söylemiş olduği, ayrıyeten oğlu Abdullah’ı isteyenlere, “Bir konuttan bir kurban yeter” karşılığını verdiği, aslında yerine Abdurrahman b. Avf’ı düşünmesine karşın onun bunu kabul etmediği söylenir. Hz. Ömer, aşere-i mübeşşereden hayatta kalan altı şahsa (Hz. Ali, Osman, Abdurrahman b. Avf, Sa’d b. Ebû Vakkas, Talha b. Ubeydullah, Zübeyr b. Avvâm) toplanıp ortalarından birini halife seçmek üzere tâlimat verdi; oğlu Abdullah’ı da halife seçilmemek kuralıyla oylamada başa baş kalınması halinde çoğunluğu sağlaması için bu heyete dahil etti. Heyet üyelerini bir yerde toplamakla Mikdâd b. Esved’i, seçim gerçekleştirilinceye kadar rahatsız edilmemelerini sağlamakla Ebû Talha el-Ensârî’yi, cemaate namaz kıldırmakla Suheyb-i Rûmî’yi gorevlendirdi. Ayrıyeten heyet üyelerinin o sırada Medine’de bulunmayan Talha’yı üç gün bekledikten daha sonra karar vermelerini istedi ve onun bu karara uyacağına dair Sa’d b. Ebû Vakkas’tan taahhüt aldı. Hz. Ömer’in mevti üzerine Mikdâd b. Esved heyet üyelerini bir meskende topladı. Evvel Abdurrahman b. Avf adaylıktan çekildi. Heyet üyeleri onu hakemlikle ve halkın görüşünü alarak seçimi sonuçlandırmakla nazaranvlendirdiler. Bu ortada Sa’d b. Ebû Vakkas ile Zübeyr b. Avvâm da adaylıktan çekildiler. Abdurrahman b. Avf, Medine’de bulunan muhacir ve ensarın ileri gelenleri, ordu kumandanları, kente dışarıdan gelenler dahil bir fazlaca kimse ile görüştü. Üç gün süren bu görüşmelerden daha sonra halkı Mescid-i Nebevî’de topladı; Hz. Ali’yi ve Osman’ı çağırıp onlara başka farklı Allah’ın kitabına, resulünün sünnetine uyup uymayacaklarını ve daha evvelki iki halifenin yolundan gidip gitmeyeceklerini sordu. Hz. Ali’nin “gücümün ve bilgimin yettiği kadar” yanıtına karşılık Hz. Osman’ın tereddütsüz “evet” demesi üzerine heyet üyeleri Osman lehine oy kullandılar. Evvel Abdurrahman b. Avf, daha sonra Hz. Ali, gerisinden da Mescid-i Nebevî’deki müslümanlar Hz. Osman’a biat ettiler.
On iki yıl süren halifeliğinin son senelerında ortaya çıkan karışıklıkların akabinde Kûfe, Basra ve Mısır’dan Medine’ye gelerek günlerce konutunu kuşatan isyancıların Hz. Osman’ı şehid etmeleri üzerine sahâbîler Mescid-i Nebevî’de toplanarak yeni halifeyi seçmeye karar verdiler. Hz. Osman kendisinden daha sonra yerine geçecek birini belirlememişti. Muhacir ve ensarın ileri gelenleri Hz. Ali’nin halife olmasını istiyorlardı. Ama Ali, kendisine yapılan bu teklifi çabucak kabul etmek istemedi ve teklifi Talha ile Zübeyr’e yöneltti; lakin onlar da kabul etmediler. Sonuçta isyancıların da ısrarıyla Hz. Ali hilâfet makamına getirildi ve kendisine biat edildi.
İbn Mülcem isimli bir Hâricî’nin suikastı kararında ağır yaralanan Hz. Ali’den kendisinden daha sonraki halifeyi belirlemesi istendiğinde şu kelamları söylemiş oldu: “Hayır, sizi Resûlullah’ın bıraktığı biçimde bırakıyorum. Allah sizi Resûlullah’ın vefatından daha sonra birleştirdiği üzere birleştirir.” Oğlu Hasan’a biat edilmesi konusundaki görüşü sorulunca da, “Bunu size ne emrederim ne de nehyederim; siz daha düzgün bilirsiniz” dediği rivayet edilir. Hz. Ali’nin vefatından daha sonra Kûfe’de Kays b. Sa’d’ın öncülüğünde Hz. Hasan’a biat edildiyse de Hasan, Muâviye b. Ebû Süfyân’ın ısrarı üzerine müslümanlar içinde yeni savaşların çıkmaması için bu vazifesi kendisine bırakmak zorunda kaldı.
Hz. Ebû Bekir’in birinci icraatı, Üsâme b. Zeyd’in kumandasında sefere hazırlanan orduyu göndermek olmuştur. Resûl-i Ekrem’in, Mûte Savaşı’nda şehid düşenlerin intikamını almak üzere hazırladığı ve Suriye’ye hakikat göndermeyi planladığı ordu onun rahatsızlığı ve vefatı ötürüsıyla yola çıkamamıştı. İrtidad hareketlerinden çekinen kimi sahâbîler, mürtedlerin Medine’ye saldırabileceklerinden telaş ettiklerini halifeye bildirerek bu seferden vazgeçmesini söylemiş olduler. Birtakım sahâbîler de Üsâme b. Zeyd’in gençliğini ve tecrübesizliğini, ayrıyeten âzatlı bir kölenin oğlu olduğunu ileri sürerek onu değiştirmesini istediler. Hz. Ebû Bekir, bütün itirazları reddedip 1 Rebîülâhir 11 (26 Haziran 632) tarihinde orduya hareket buyruğunu verdi. Üsâme atlı, kendisi yaya olarak bir süre yürüdükten daha sonra askerlere bir hitabede bulunup onlara Allah yolunda kâfirlerle savaşmayı, ganimet malına ziyan vermemeyi, buyruklara karşı gelmemeyi, çocukları, bayanları ve yaşlı insanları öldürmemeyi, meyve veren ağaçları kesmemeyi, manastırlara çekilmiş kimselere dokunmamayı tavsiye etti. Düşmanla karşılaşmayan ordu birtakım âsi kabileleri yola getirdikten daha sonra geri döndü. Bu sefer, birfazlaca kabile üzerinde Medine’nin gücünü göstermesi bakımından isabetli olmuş ve birtakım kabilelerin irtidadını önlemiştir.
Hz. Peygamber’in vefatıyla başlayan hilâfet sorunundan daha sonraki en değerli husus irtidad hareketleridir. Resûlullah’ın bir peygamber olarak büyük muvaffakiyet göstermesini kıskanan birtakım maceraperest kimselerin onu taklit ederek peygamberlik argümanında bulunmaları kendisi çabucak hemen hayatta iken başlamıştı. Kaynaklar, Yemen’de Esved el-Ansî ile Yemâme’de Müseylimetülkezzâb’ın peygamberlik savıyla ortaya çıkacaklarını haber veren bir hadisi kaydeder (Buhârî, “Menâ?ıb”, 25, “Megazî”, 70, 71, “Ta?bîr”, 38; Müslim, “Rü?yâ”, 21). Yemen’in nerede ise tamamına hâkim olan Esved’in, Hz. Peygamber’in buyruğuyla mahallî valilerin ve yerli halkın karşı koyması kararında 8 Rebîülönceden 11 (3 Haziran 632) tarihinde öldürüldüğü ve bunu Resûl-i Ekrem’in vefatından bir gün evvel haber verdiği, lakin buna dair bilginin Medine’ye çabucak sonrasında ulaştığı, Kays b. Mekşûh el-Murâdî’nin ise Esved’in isyanını devam ettirdiği ve Hz. Ebû Bekir periyodunda ortadan kaldırıldığı bilinmektedir. Öbür taraftan kimi kabileler namaz kılacaklarını, lakin Medine’deki devlete zekât vermeyeceklerini bildirdiler. Bu ortada Tuleyha b. Huveylid el-Esedî ile Secah isimli bir bayan da peygamberlik savıyla ortaya çıktı. Peygamberlik argüman edenlerle savaşma konusunda bir ihtilâf bulunmamasına karşılık müslümanlar zekât vermek istemeyen kabileler hakkında farklı görüşler ileri sürmeye başladılar. “Lâ ilâhe illallah” diyenlerle savaşmanın hakikat olup olmayacağı konusunda Hz. Ömer’in başlatmış olduğu tartışma, o yılki zekâtların toplanmasından vazgeçilmesi üzere görüşlerin ortaya atılmasıyla gelişme gösterdi. Hangi sebeple olursa olsun irtidad edenlerle çabada kararlı olan Hz. Ebû Bekir evvel Medine’deki sahâbîlerin tereddüdünü giderdi. Namaz kılmayı kabul edip de zekât vermek istemeyenlerle savaşmanın kural olduğunu belirtti. Dinin tamamlandığını, onun kimi temellerinin terkedilmesine müsaade verilemeyeceğini söyleyerek Hz. Ömer’den yardım istedi. Bu kararlı tutumuyla bütün tereddütleri gideren ve Üsâme ordusunun Medine’ye dönmesini bekleyen Hz. Ebû Bekir, 11 yılı Cemâziyelönceden (veya Cemâziyelâhir) ayında (Ağustos yahut Eylül 632) 100 kişilik bir süvari birliğinin başına geçerek Fezâre kabilesinin zekâtına el koyan ve Medine’ye saldırmak isteyen Hârice b. Hısn el-Fezârî’nin üzerine yürüdü. Kısa bir çarpışmadan daha sonra âsileri Zülkassa’da dağıttı. Birkaç gün bekledikten daha sonra Medine ve etrafındaki kabilelerden gelen yardımcı güçlerle birleşerek Tuleyha b. Huveylid üzerine yürümeye hazırlandı. Lakin Hz. Ömer ve Ali’nin ısrarıyla 4000 kişilik ordunun başına Hâlid b. Velîd’i getirerek Medine’ye döndü. Hâlid b. Velîd 27 Cemâziyelâhir 11 (19 Eylül 632) tarihinde Tuleyha’nın üzerine yürüdü. Büzâha’da yapılan savaşta Tuleyha’nın taraftarları öldürüldü, kendisi ise kaçtı. Hâlid ondan sonrasında, zekât vermeyi reddeden Temîm kabilesiyle savaşmak üzere Bütâh’a gitti ve birtakım mürtedleri öldürdü. Bu ortada peygamberlik tezinde bulunan Secah, Hâlid’in muvaffakiyetlerini görür görmez savından vazgeçerek Yemâme’ye Müseylimetülkezzâb’ın yanına gitti ve onunla evlendi. Kendisine bir meleğin vahiy getirdiğini ve peygamber olduğunu tez eden Müseylime’nin ve kabilesi Benî Hanîfe’nin bertaraf edilmesi, 12 yılı başında (Mart 633) sona eren ve tarihe Arabistan’ın en kanlı savaşı olarak geçen Akrabâ Savaşı ile sağlanmıştır. Hâlid b. Velîd kumandasındaki İslâm ordusu bu savaşta 600’den çok şehid vermiştir. Hadramut’taki irtidad hareketleri buranın valileri Ziyâd b. Lebîd el-Ensârî ile Muhâcir b. Ebû Ümeyye ve onlara ondan sonrasında yardıma gelen İkrime b. Ebû Cehil’in, Uman ve Mehreliler’in irtidadı bir daha İkrime ile Huzeyfe b. Mihsan ve Arfece b. Herseme el-Bârıki’nin, Bahreyn’deki isyan hareketleri ise Alâ b. Hadramî ile Amr b. Âs’ın kumandası altındaki birliklerle bastırılmıştır. bu biçimdece Arap yarımadası büyük bir fitniçin kurtulmuş ve Halife Ebû Bekir yüzünü yarımadanın dışına, Irak-İran ile Ürdün-Filistin-Suriye’ye çevirebilme imkânına kavuşmuştur.
Hz. Ebû Bekir, isyan hareketlerinin bastırılmasından daha sonra İslâm dinini bildirim etme konusunda Resûl-i Ekrem’in başlatmış olduğu stratejiyi sürdürmeye ve bu hedefle evvel Sâsânî İmparatorluğu’nun elinde bulunan Fırat ırmağının aşağı taraflarındaki bölgelere ordu göndermeye karar verdi. Bu sırada Bekir b. Vâil kabilesinin değerli bir kolu olan Şeybânîler’in reisi Müsennâ b. Hârise’nin Medine’ye gelerek İranlılar’la savaşmak üzere bir kumandan tayin edilmesini istemesi üzerine, irtidad hareketlerinin bastırılmasında büyük muvaffakiyet sağlayan ve çabucak hemen Yemâme’de bulunan Hâlid b. Velîd’i Sâsânîler’e karşı savaşmakla bakılırsavlendirdi ve ordusuyla birlikte Müsennâ’ya dayanak vermek için Irak’a gerçek yola çıkmasını istedi. bu biçimdece Hulefâ-yi Râşidîn periyodu boyunca Sâsânî İmparatorluğu’na karşı yapılacak askerî uğraşların yönetileceği Irak cephesi başkumandanlığı kurulmuş ve sadece İslâm tarihinin değil bütün insanlık tarihinin en büyük, en süratli ve en kalıcı fütuhat hareketi başlatılmış oldu (12 yılı başı/ Mart 633). Hâlid b. Velîd’in Irak cephesine gönderilmesinden birkaç ay daha sonra da devrin ikinci büyük devleti Bizans İmparatorluğu’na karşı Suriye, Filistin ve Ürdün istikametinde ordular yollanmak suretiyle başka bir başkumandanlık oluşturuldu.
Yemâme’den Irak’a yanlışsız harekete geçen Hâlid b. Velîd Bahreyn yolundan Nibâc’a vardı; Haffân’da kendisini bekleyen Müsennâ ile birleşerek Basra körfezindeki Übülle’ye gitti ve daha sonraları 4 fersah uzağına Basra kentinin kurulacağı bu liman kentini fethetti. Gerisinden Fırat ırmağının güneyinden batıya gerçek Nehrülmerre (Nehrülmürre) ırmağının yanındaki büyük bir kaleyi barış yoluyla ele geçiren Hâlid, Zendevend-Dürtâ ve Hürmüzcerd’i barış yoluyla, teslim olmaya yanaşmayan Ülleys’i savaşarak ele geçirdi (3 Receb 12/ 13 Eylül 633). Bölgenin kıymetli yerleşim merkezlerinden Hîre’ye yanlışsız giderken bir Sâsânî hudut koruma birliğini dağıtması üzerine Hîre halkı yüksek surlarla çevrili kentte yer alan üç büyük kaleye sığındı. İslâm ordusunun kentin etrafında görünmesi üzerine Hîreliler kimi özel kararlar yanında cizye ödemek koşuluyla teslim oldular. Burada bir süre kalan Hâlid, kentin etrafında ve Fırat’ın kuzeyindeki Sevâd bölgesinde bulunan yerleşim merkezlerine akınlar düzenledi. Bu ortada Sâsânîler’in erzak ve silâh ambarı Enbâr’ı barış yoluyla, ticaret kervanlarının uğradığı epeyce değerli bir menzil olan Suriye-Arabistan çölünün birleştiği yerdeki Aynüttemr’i savaşarak fethetti. bu biçimdece Basra körfezinden Aynüttemr’e kadar Fırat ırmağı boyunca uzanan toprakların İslâm devletinin hudutlarına katılmasını sağladı.
Hz. Osman’ın hilâfetiyle birlikte İslâm ordularının İran içlerine yanlışsız hızla ilerlediği görülmektedir. bu vakitte İsfahan, Hemedan, Kirman, İrmîniye, Gürcistan, Dağıstan ve Azerbaycan, Arrân bölgesiyle Tiflis alınarak İran’ın fethi büyük ölçüde tamamlandı. Hz. Osman, Erdebil merkez olmak üzere Azerbaycan’ın çeşitli kentlerine askerî birlikler yerleştirdi. Öte yandan İran’a karşı yapılan seferler Bahreyn’den deniz yoluyla da sürdürüldü. Bu yolla İstahr’ın akabinde bölgenin başka kentleri müslümanların yönetimine geçti ve Belûcistan’ın kıyı bölgesine ulaşıldı. 651 yılına gelindiğinde bütün İran İslâm hâkimiyetine girmiş bulunuyordu. 31 yılı ortalarından daha sonra ise (652) bugünkü Afganistan sonları içerisinde yer alan Belh, Herat, Bûşenc, Nîşâbur, Tûs üzere kıymetli kentlerden oluşan Horasan’ın fethi için birinci adımlar atıldı ve bu merkezler kısa müddette ele geçirildi.
Hz. Ali’nin hilâfeti devrinde şimdi hiç bir fetih hareketine teşebbüs edilmemiş, yalnızca 38 yılı sonu ve 39 yılı başlarında (Mayıs 659) Hâris b. Mürre el-Abdî fetih hedefiyle gittiği Sind bölgesinden bir ölçü ganimet ve esir ele geçirmiştir.
Hz. Ömer’in hilâfetinin birinci yılında gerçekleşen Suriye’deki fetihler üzerine Bizans İmparatoru Herakleios, hıristiyan Araplar’ın ve Ermeniler’in de katıldığı 50-100.000 kişilik bir ordu hazırlayarak ardarda gelen bu hezimetlere bir son vermeyi düşündü. Bizans’ın yaptığı savaş hazırlıklarını öğrenen Hâlid b. Velîd Humus ve Dımaşk’taki kuvvetleri de çağırdı ve sayıları 25.000’i aşan askerleriyle Yermük vadisine geldi. Savaşmadan beklenen üç aydan daha sonra 12 Receb 15 (20 Ağustos 636) günü yapılan meydan muharebesinde Bizans ordusu epeyce ağır bir mağlubiyete uğradı; Theodoros öldürülürken kurtulan askerler Filistin’e, Antakya’ya, el-Cezîre ve İrmîniye’ye kaçtılar. Bunların bir kısmını takip etme nazaranvini alan İyâz b. Ganm Malatya’ya kadar ilerledi ve kent halkı ile cizye ödemeleri kuralıyla bir mutabakat yaparak geri döndü. Bu gelişmeleri öğrenen Herakleios Malatya’ya asker gönderip kenti yaktırdı; kendisi de Antakya’dan İstanbul’a döndü. Yermük Savaşı’ndan daha sonra Suriye Bizans’ın elinden çıktı. 16’da (637) Şeyzer, Kınnesrîn, Halep, bir yıl daha sonra Antakya, iki yıl daha sonra da Urfa ve el-Cezîre bölgesindeki başka kentler kısa aralıklarla müslümanlara teslim oldular. Suriye ve el-Cezîre’nin fethinden daha sonra İslâm devletinin hudutları Toroslar’a dayandı. Bizans İmparatoru Herakleios, hudut bölgelerinde yaşayan halkı müslümanların tehdit ve akınlarından korumak üzere iç kısımlara çekerek geniş bir sahayı boş bıraktı. Yermük Savaşı’nın gerisinden Filistin’in fethine devam edildi. Hıristiyanların kutsal merkezi Kudüs kuşatılınca halk aman diledi ve Halife Ömer 17 (638) yılında şahsen gelerek kenti Patrik Sophronios’tan teslim aldı. çabucak sonrasında da Askalân ile (19/640) Kaysâriye (20 yılı başları/ 640 sonu) başta olmak üzere öteki kentler ele geçirildi.
Filistin’in fethini tamamlayan Amr b. Âs Mısır’ın fethinin de stratejik açıdan gerekli olduğunu, zira Filistin ve Suriye’de yenilerek oraya kaçan Bizanslı kumandan ve askerlerin her an bir karşı hücuma geçebileceklerini söyleyerek harekâta başlamak için Halife Ömer’den müsaade aldı. 19 (640) yılı başında 4000 kişilik bir süvari birliğiyle sonda bulunan Feremâ’yı ele geçirdi. Akabinde Medine’den gelen 5000 kişilik destek kuvvetiyle bir arada Aynişems’te kuvvetli bir Bizans ordusunu hezimete uğrattı. Bilbîs’in fethinin gerisinden Babilon üzerine yürüyüp evvel yedi aylık bir kuşatmayla burayı (9 Nisan 641), çabucak sonrasında da Bizans için epeyce kıymetli bir ticarî liman kenti olan İskenderiye’yi fethetti (21/642). Amr, 643 yılında Babilon yakınında Fustat ismiyle bir ordugâh kenti kurarak Arabistan’dan göç eden müslümanları buraya yerleştirdi; bu başarılarından dolayı kendisine “Mısır fâtihi” unvanı verildi ve Hz. Ömer tarafınca Mısır’a vali tayin edildi.
Kuzey Afrika fetihlerine Hz. Osman’ın hilâfeti periyodunda de devam edildi ve yeni toprakların yönetimi Mısır’a bırakıldı. Bu ortada Bizanslılar’ın yeniden ele geçirdikleri İskenderiye geri alındı (25/646). Amr b. Âs, Mısır’ın malî işlerini yürütmek üzere gönderilen Abdullah b. Sa’d b. Ebû Serh ile anlaşamadığı için valilikten azledildi. Amr’ın yerini alan Abdullah b. Sa’d Trablusgarp’tan İfrîkıye’ye (Tunus ve civarı) kadar ilerledi ve bu bölgenin değerli bir merkezi olan Sübeytıla önlerinde yapılan savaşta galip geldi ve bölge İslâm’a açıldı. Müslümanlar, bu muvaffakiyetten daha sonra Nil vadisi doğrultusunda güneye ve Akdeniz kıyısından de batıya gerçek ilerlemelerini sürdürdüler. Abdullah b. Sa’d vaktinde Nûbe fethedildi; İslâm ordusu bugün Sudan topraklarında bulunan Dongola’ya kadar ilerledi ve Makarra Krallığı ile bir antlaşma imzalandı (Ramazan 31/ Nisan-Mayıs 652).
Hz. Osman, hilâfeti vaktinde kazanılan deniz zaferleri ve adaların fethiyle Hulefâ-yi Râşidîn içinde temayüz etmiş bir kişiselyettir. Suriye, Mısır ve İfrîkıye’nin ele geçirilmesiyle Orta ve Doğu Akdeniz’in doğu ve güney kıyılarına büsbütün sahip olan müslümanlar, bilhassa Bizans donanmasına karşı bir deniz gücü hazırlama gereğini duydular. Başka taraftan Iustinianos devrinden (527-565) itibaren Akdeniz’deki dünya ticareti Suriyeli ve Mısırlı tâcirlerin elinde bulunuyordu. Müslümanlar Mısır ve Suriye’nin Akdeniz kıyılarındaki tersanelerini ele geçirmişler ve evvelce beri denizcilikle uğraşan insanları yönetimleri altına almışlardı. Lakin 20 (641) yılında Alkame b. Mücezziz el-Müdlicî’nin Kızıldeniz üzerinden Habeşistan’a giderken fırtınaya yakalanıp askerleriyle bir arada boğulması tahminen de Hz. Ömer’in denizciliğe kuşkuyla bakmasına yol açmıştı. Lakin 24’te (645) bir Bizans donanmasının çıkarma yaparak İskenderiye’yi bir daha ele geçirmesi üzerine müslümanlar, Bizans’ın denizdeki üstünlüğü devam ettiği sürece Suriye ve Mısır’daki hâkimiyetlerinin tehdit altında olduğunu anladılar. Suriye Valisi Muâviye b. Ebû Süfyân, 27 (648) yılında Kıbrıs’a bir donanma gönderilmesi konusunda Hz. Osman’ı ikna etti. Halife kıyıların askerle güçlendirilmesi ve kimseyi sefere zorlamayıp yalnız gönüllüleri alması koşuluyla Muâviye’nin sonraki yıl Kıbrıs’a gitmesine müsaade verdi. Kıbrıs barış yoluyla ele geçirilerek vergiye bağlandı. Bir yıl daha sonra Suriye yakınlarındaki Ervâd (Cyzikus) adası alındı. 652’de 200 gemilik bir filo Suriye’den Sicilya’ya gitti; birebir yıl Rodos’a bir sefer düzenlendi. 654’te 500 gemiyle ikinci Kıbrıs seferi gerçekleştirildi ve adaya 12.000 kişilik bir birlik yerleştirildi. 652 yılında bir Bizans donanması bir daha İskenderiye’ye çıkarma yapmaya teşebbüs ettiyse de Mısır Valisi Abdullah b. Sa’d tarafınca hezimete uğratıldı. Hulefâ-yi Râşidîn devrinin en büyük deniz savaşı bu Bizans saldırısından daha sonrasında gerçekleşti. Abdullah b. Sa’d, 200 gemilik bir Mısır donanması ile Anadolu kıyılarına gerçek denize açıldı. Müslümanlar kimi rivayetlere göre İskenderiye açıklarında, kimilerine göre ise Antalya’nın Finike ilçesi açıklarında, Herakleios’un torunu II. Konstans’ın kumandası altındaki 500 kesimden oluşan Bizans donanmasını İslâm tarihinde “Zâtüssavârî” ismiyle anılan savaşta yenerek birinci büyük deniz zaferini elde ettiler ve Bizans’ın Doğu Akdeniz’deki hâkimiyetine son verdiler (31/652 yahut 34/655).
Hulefâ-yi Râşidîn devranında gerçekleştirilen fetihlerle Irak ve İran ile Horasan, Azerbaycan ve etrafı, Suriye, Filistin, Mısır ile Kuzey Afrika İslâm topraklarına katıldı. Müslümanlar, fethettikleri ülkelerin çeşitli din ve mezheplere mensup sakinlerine cizye ödemek kaidesiyle eski dinlerine bağlı kalma özgürlüğünü verdikleri üzere İslâmiyet’i kabul edenlere de kendileriyle eşit haklar tanıdılar. Ayrıyeten fetihlerden daha sonra kentlere fazlaca sayıda müslüman yerleştirerek bu bölgelerin İslâmlaşmasını, sonrasındasındaki fetihler için buralarda askerî üslerin kurulmasını ve bu yerlerin müslümanların yönetiminde kalmasını sağladılar.
İç Karışıklıklar ve İç Savaşlar. Hulefâ-yi Râşidîn periyodunun dört halifesinden yalnız birincisi eceliyle ölmüş, Hz. Ömer Ebû Lü’lü’ün şahsî kini kararı, Hz. Osman ile Hz. Ali siyasî ve dinî ayrılıklar yüzünden şehid edilmişlerdir. aslında Hz. Osman’ın öldürülmesiyle başlayıp gerisinden Hz. Ali’nin halife olması üzerine patlak veren Cemel Vak’ası ve Sıffîn Savaşı ile süren gelişmeler, Hâricî isyanları, Hz. Ali’nin şehid edilmesi ve gerisinden yaşanan kanlı olaylar, hem de İslâm tarihinde ortaya çıkan birinci fitne hareketleridir. “el-Fitnetü’l-kübrâ” diye tanımlanan Hz. Osman’ın 18 Zilhicce 35 (17 Haziran 656) tarihli şehâdetinin, onun kimi karar ve tasarruflarından dolayı halifeliğinin ikinci periyodunda kendini gösteren gelişmelerden kaynaklandığı kabul edilmektedir. Hz. Osman’ın reaksiyon çeken karar ve tasarruflarının kimileri şu biçimdece sıralanabilir: Kureyş kabilesi ileri gelenlerinin yeni topraklara yerleşmesine müsaade vermesi ve bunlardan bir kısmının oralarda fazlaca ölçüde mal mülk edinmesine göz yumması; Kureyşlilik şuuru ile birtakım kelamlar söyleyen ve davranışlara girenlere ses çıkarmaması; değerli makamlara yakın akrabalarını, meselâ Mısır Valisi Amr b. Âs’ın yerine sütkardeşi Abdullah b. Sa’d b. Ebû Serh’i, Kûfe Valisi Sa’d b. Ebû Vakkas’ın yerine ana bir kardeşi Velîd b. Ukbe’yi, kendi kâtipliğine de amcasının oğlu Mervân b. Hakem b. Ebü’l-Âs’ı tayin etmesi; Suriye Valisi Muâviye’nin yetkilerini genişletmesi; bir daha yakın akrabalarından kimi kimselere mal ve toprak vermesi, ayrıyeten birtakım sahipsiz toprakları bir daha yakınlarına iktâ etmesi; kendisini eleştiren bir kısım sahâbîlere karşı sert davranması; Muâviye’nin malî tasarruflarını ve kimi kimselerin mal biriktirme konusundaki ısrarlarını kınayan Ebû Zer el-Gıfârî’yi Rebeze’ye sürmesi; Resûl-i Ekrem tarafınca Tâif’e sürgün edilmiş olan amcası ve kâtibi Mervân’ın babası Hakem b. Ebü’l-Âs’ı Medine’ye getirtmesi; hilâfet mührü olarak kendisine intikal eden Hz. Peygamber’in mührünü Eris Kuyusu’na düşürmesi.
33 (654) yılında hacdan dönen Hz. Osman, çeşitli eyaletlerdeki valileri şikâyet etmek gayesiyle Medine’ye birtakım heyetlerin gelmesi üzerine valileriyle bir toplantı yaptı. Suriye Valisi Muâviye, Kûfe Valisi Saîd b. Âs, Basra Valisi Abdullah b. Âmir, Mısır Valisi Abdullah b. Sa’d’ın katıldığı bu görüşmede muhaliflere karşı güç gösterisinde bulunulması, savaşa gönderilmeleri, kendilerine para verilerek susturulmaları üzere konular tartışıldı ve Hz. Osman idareye muhalif olanların sıkıştırılmasını, kimilerinin savaşa gönderilmesini yahut atıyyelerinin kesilmesini emretti. Bu önlemler vilâyetlerdeki muhalif hareketlerin daha da güçlenmesine yol açtı. Bu ortada Medine’de Hz. Âişe, Hz. Ali, Talha, Zübeyr, Abdurrahman b. Avf üzere kişiselyetler bilhassa valilerin hal ve hareketlerinden dolayı Hz. Osman’ı kınıyorlardı. Birtakım rivayetlerde Hz. Osman’a karşı siyasî bir komplonun varlığından da bahsedilmekte ve Abdullah b. Sebe’nin çeşitli bedevî kümelerini halifeye karşı kışkırttığı belirtilmektedir (Taberî, I, 2852, 2950, 2995). Sonuçta Kûfe, Basra ve Mısır’dan gelen âsiler, Medine’de terör estirerek Halife Osman’ı konutunda günlerce kuşatma altında tuttuktan daha sonra şehid ettiler.
Hz. Osman’ın öldürülmesinden daha sonra ortaya çıkan olaylar, Hz. Ali periyodunun çabucak tamamını işgal edip fetihlerin durmasına ve İslâm dünyasında asırlarca sürecek karışıklıkların çıkmasına sebep olmuştur. Medine’deki sahâbîlerin ve isyancıların ısrarı üzerine hilâfet mevkiine gelen Hz. Ali’yi bekleyen en kıymetli sorun Hz. Osman’ın katillerinin bulunup cezalandırılması idi. Lakin ortada belli bir katil olmadığı üzere, “Osman’ı hepimiz öldürdük” diyen âsilerle başa çıkmak da kolay değildi. Hz. Ali, başta Suriye Valisi Muâviye olmak üzere kendisine biat etmek istemeyen birtakım valileri misyonlarından aldı. Talha b. Ubeydullah Basra, Zübeyr b. Avvâm Kûfe valisi olmak istedilerse de halife isteklerini kabul etmedi. Onlar da umre mazeretiyle Mekke’ye gittiler ve orada hacdan dönmeye hazırlanan Hz. Âişe ile buluştular. Bunun üzerine Hz. Âişe Mekke’de kalmaya karar verdi ve yaptığı bir konuşmada halka Osman’ın zulmen öldürüldüğünü söylemiş oldu. Bu ortada, Hz. Osman’ın şehâdetinden daha sonra Medine’yi terkeden Emevî kabilesi mensupları ile Hz. Ali’nin bakılırsavlerine son verdiği Basra ve Yemen valileri de beytülmâllerinde bulunan para ve savaş materyallerini yanlarına alarak Mekke’ye geldiler ve Hz. Âişe’ye katıldılar. Hz. Osman’ın kanını dava için harekete geçen Hz. Âişe’nin liderliğinde toplanan bu beşerler Basra’ya gitmeye karar verdiler. Hz. Ali de onlarla karşılaşmak maksadıyla Kûfe’ye yanlışsız yola çıktı ve sonuçta Cemel Vak’ası vuku buldu (36/656); biroldukça müslümanın öldüğü bu uğraşta Hz. Ali üstün geldi.
nazaranvden alınmayı kabullenemeyen ve yeni valiyi kente sokmayan Emevîler’in önderi durumundaki Muâviye, Hz. Ali’ye biat etmediği üzere onu halifenin öldürülmesine ilgisiz kalmakla ve âsileri ordusunda barındırmakla suçladı. Ayrıyeten Hz. Osman’ın kanlı gömleğini ve bayanı Nâile’nin kesik parmağını mescitte halka göstererek onları Hz. Ali’ye karşı kışkırtmaya, gerisinden da Hz. Osman’ın akrabası sıfatıyla onun kanını dava etme hakkına sahip olduğunu söyleyerek bunu gerçekleştirmek maksadıyla Suriye’deki müslümanlardan biat almaya başladı. Muâviye’nin Câhiliye devrinin kan davası anlayışını hatırlatan bu tavrı karşısında Hz. Ali Cemel Vak’ası’ndan daha sonra onu bir daha biata davet etti. Muâviye ise Hz. Osman’ın katillerinin kendisine verilmesini, Hz. Ali’nin halifeliği bırakmasını ve şûra metoduyla yeni bir halife seçilmesini teklif etti. Onun bu hali iki tarafı Sıffîn’de karşı karşıya getirdi (Zilhicce 36/ Haziran 657). Savaşın Hz. Ali’nin lehine sona ermekte iken durdurulması ve işin hakemlere havale edilmesi üzerine (Safer 37/ Temmuz 657) yeni bir karışıklık ortaya çıktı ve Hz. Ali’nin ordusundan ayrılanlar bu kez onunla Nehrevan’da savaştı; kesin hezimete uğrayan bu zümre sürekli isyan halinde kaldı (bk. HÂRİCÎLER) ve Hz. Ali İbn Mülcem isimli bir Hâricî tarafınca şehid edildi (40/661).
Haberler.com – Gündem
Dini bilgiler, Halife, Gündem – Longtail, Dini, Gündem, Hayat, Haber
İslâm tarihinde Resûl-i Ekrem’in vefatından daha sonra Hz. Ebû Bekir’e biat edilmesiyle başlayan, çabucak sonrasında Hz. Ömer ve Osman’ın hilâfetleriyle sürüp Hz. Ali ile sona eren periyoda Hulefâ-yi Râşidîn periyodu denilir. 4 Halife (Hulefâ-yi Râşidîn) kimlerdir? 4 Dört Halife isimleri nedir, hangi tarihlerde hayatıştır? 4 Halife devri husus anlatımı! 4 Halife devrinde yapılan savaşlar hangileridir? 4 Halife devri hakkında bilgiler sizlerle…
4 HALİFE (HULEFÂ-Yİ RÂŞİDÎN) KİMLERDİR?
Hz. Muhammed (Sallallahualeyhivesellem)’in vefatından daha sonra Hz. Ebû Bekir (r.a.)’e biat edilmesiyle başlayan, sonrasındasında Hz. Ömer (r.a.) ve Hz Osman (r.a.)’ın hilâfetleriyle sürüp Hz. Ali (r.a.) ile sona eren periyoda Hulefâ-yi Râşidîn periyodu yahut 4 Halife periyodu denilir.
4 Halife’nin isimleri sırasıyla:
- – Hz. Ebu Bekir (radıyallahuanh)
- – Hz. Ömer (radıyallahuanh)
- – Hz. Osman (radıyallahuanh)
- – Hz. Ali (radıyallahuanh)
- – Hz. Ebu Bekir (radıyallahuanh) – (632-634)
- – Hz. Ömer (radıyallahuanh) – (634 – 644)
- – Hz. Osman (radıyallahuanh) – (644 – 656)
- – Hz. Ali (radıyallahuanh) – (656-661)
4 Halife periyodunda biroldukca olay gerçekleşmiştir. En değerli olayları sizler için derleyelim.
Hz. Ebu Bekir (r.a.) Devrinde Gerçekleşen Olaylar
- – Birinci halife,
- – Cennetle müjdelenen on şahıstan biri,
- – Hicrette peygamberin yol arkadaşıdır,
- – Yalancı peygamberler sorunu çözen, (RiddeHarekatı)
- – Yermük zaferi ile Arabistan haricinde birinci Bizans’a karşı üstünlük sağlandı.
- – Sahabelerin ölmesi ve ayetlerin yazıların silinmesi üzerine bir heyet toplanarak ayetler bir ortaya getirilmiştir.
- – bu biçimdelikle peygamber daha sonrası oluşabilecek aksilikler ortadan kaldırıldı. Zekât vermeyenlere karşı çaba edildi. Ayetler toplanarak kitap haline getirildi.
- – Birinci sefer kadı ataması yapılmıştır,
- – Eyaletlere maaş alan valiler atanmıştır,
- – İran, Irak, Suriye,Mısır, Kudüs ve Azerbaycan fethedilmiştir,
- – Birinci sefer Türklerle komşu olunmuştur,
- – Ikta sistemi birinci kez uygulanmaya başladı,
- – Askeri posta teşkilatı kuruldu,
- – Daima ordu oluşturulmuştur,
- – Hicri takvim kullanılmaya başlandı,
- – Teravih namazı toplu kılınmaya bir daha başladı,
- – İranda karar süren Sasani devletine son verilmiştir. Sasaniler ileKöprü Savaşı 634, Kadisiye Savaşı, 636, Celula Savaşı 637, Nihavend Savaşı 642
- – Doğu Roma İmparatorluğunda ise Ecnadeyn savaşı ile Suriye alınmıştır
- – Cünd ismi verilen ordugâh kentleri kurulmuştur.
- – İslam dünyasında birinci kere huzursuzluklar başladı. (Bunun temel niçini ise Hz. Osman’ının kendi soyundan olanları kıymetli nazaranvlere getirdiği tezidir.)
- – Kur’an-ı Kerim çoğaltılarak Basra, Şam, Mekke, Küfe ve Mısır üzere değerli eyaletlere gönderildi,
- – Kıbrıs adası Muaviye tarafınca fethedilmiştir,
- – Birinci deniz zaferiZatü’sSavari,Doğu Roma İmparatorluğuna karşı kazanılmıştır.
- – Hazar Türkleri ile çaba bu vakitte başlamıştır. Harezm ve Horasan bölgesi akınlar düzenlenmiştir.
- – Hz. Ali periyodu huzursuzlukların savaşa dönüştüğü devir olmuştur.
- – Hz. Ayşe’nin önderliğindeki Mekke kümesi ile Hz. Ali kümesi içinde Cemel Savaşı yapılmıştır. (656)
- – Müslümanlar içinde yapılan bu birinci savaşı Hz. Ali kazanmıştır. (Savaşın temel niçini Hz. Osman’ın katillerinin bulunmasında Hz. Ali’nin ağır davrandığı argümanıdır.)
- – Muaviye’nin başını çektiği Şam kümesi ile Hz. Ali kümesi içinde Sıffin Savaşı yapılmıştır, 657
- – Hakem Olayı’ndan daha sonra Müslümanlar kümelere ayrılmıştır,
- – Hz. Ali’ye, Hz.Muaviye’ye inananlar ve Hariciler
- – Hz. Alinin vefatıyla birlikte dört halife dönemide sona ermiştir,
- – Periyodunda devletin başşehri Küfe’dir.
Kaynak : EBA
HULEFAYİ RAŞİDİN DEVRİ NEDİR? 4 HALİFE DEVRİNDE NELER OLDU?
İslâm tarihinde Resûl-i Ekrem’in vefatından daha sonra Hz. Ebû Bekir’e biat edilmesiyle başlayan, ondan sonrasında Hz. Ömer ve Osman’ın hilâfetleriyle sürüp Hz. Ali ile sona eren periyoda Hulefâ-yi Râşidîn periyodu denilir.
Hulefâ halîfe sözünün, râşidîn ise “doğru yolda olan, doğruya ve hakka sıkı sıkıya sarılan, kemale ermiş” manasındaki râşid sözünün çoğuludur. Bu periyoda kelam konusu ismin verilmesinin niçini sahâbîden İrbâd b. Sâriye’nin rivayet ettiği, sünnetine uymanın ve bunun hudutlarını râşid halifelerin sünnetini de içine alacak biçimde genişletmenin gerekliliğini belirten Hz. Peygamber’in uzun bir hadisiyle açıklanmaktadır. Bu hadiste Resûlullah kendisinden daha sonra yaşayacaklara hitaben, “Herhangi bir ihtilâfla karşılaştığınızda size düşen nazaranv, benim sünnetime ve hulefâ-yi râşidînin sünnetine uymaktır” demiştir (Müsned, IV, 126, 127; Dârimî, “Mu?addime”, 16; İbn Mâce, “Mu?addime”, 6; Ebû Dâvûd, “Sünnet”, 5; Tirmizî, “?İlim”, 16). Hadiste geçen “hulefâ-yi râşidîn” tabirinden, birinci dört halifenin kastedildiğini kabul edenlerin yanında öteki müslüman imamların da bu kümeye girdiğini ileri sürenler olmuş ve bunlardan kimileri Emevî Halifesi Ömer b. Abdülazîz’e “beşinci râşid halife” demiştir (Ebû Dâvûd, “Sünnet”, 7; Beyhaki, I, 448; Zehebî, A?lâmü’n-nübelâ?, V, 130-131). Öte yandan bir daha Resûl-i Ekrem’e nisbet edilen, gerçek manada hilâfetin (hilâfetü’n-nübüvve) otuz yıl süreceği ve ondan sonrasında saltanata dönüşeceği yolundaki hadisten hareketle (Müsned, IV, 273; V, 50, 220-221; Ebû Dâvûd, “Sünnet”, 8; Tirmizî, “Fiten”, 48) birtakım Sünnî âlimler, Hz. Hasan’ı, babası Hz. Ali’nin vefatından (40/661) hilâfeti Muâviye b. Ebû Süfyân’a bıraktığı güne kadar (25 Rebîülönceden 41/29 Temmuz 661) geçen mühlet için Hulefâ-yi Râşidîn’in beşincisi saymışlardır (Şevkânî, s. 606). Gerçekten Emevî Devleti’nin kurucusu Muâviye’nin, halifeliğini resmî olarak Hakem Vak’ası’ndan yahut Hz. Ali’nin vefatının akabinde deklare ettiğı halinde farklı rivayetler bulunmakla bir arada Sünnî görüş, onun halifeliğinin Hz. Hasan’ın kendisine biatından daha sonra geçerlilik kazandığı formundadır. Lakin bir daha de Hulefâ-yi Râşidîn’in sayısı, bilhassa Sünnî İslâm dünyasında “dört halife” yahut “dört seçkin dost” (çehâr yâr, çehâr yâr-i güzîn, çihâr dost) denilerek dört sayısıyla sonlu tutulmaktadır. Birinci iki halife Hz. Ebû Bekir ile Ömer birlikte zikredildiğinde “şeyhayn” tabiri kullanılmaktadır. Ehl-i sünnet’e bakılırsa ashap ortasında en faziletli kimseler hilâfete geçiş sırasına göre Hulefâ-yi Râşidîn’dir.
Resûlullah’ın, biri vahiy yoluyla aldığı Kur’ân-ı Kerîm âyetlerini ve İslâm dininin temellerini insanlara bildiri etme ve öğretme, başkası İslâm’ın ve Kur’an’ın asıllarını şahsen uygulama olmak üzere iki kıymetli nazaranvi vardı. İkinci bakılırsavini yerine getirirken hicretten daha sonraki devirde Medine’de kurmayı başardığı bir devletin başkanlığını yaptı. Lakin İslâm kaynakları, bugün birtakım araştırmacıların Medine Kent Devleti yahut Birinci İslâm Devleti dedikleri bu devlete bir isim koymadıkları üzere Hz. Peygamber için kullandıkları çeşitli isim ve sıfatların yanında onun devlet lideri olduğunu gösteren bir unvan yahut sıfata da yer vermemişlerdir. Vefatıyla birlikte Resûl-i Ekrem’in birinci misyonu bitmiş oldu ve son peygamber olduğu için de yerine Allah tarafınca bir oburu gönderilmedi. Lakin ikinci nazaranvi devam edecekti ve bunu kimin yerine getireceğini ümmeti belirlemek zorundaydı. Bu sebeple vefatının müslümanlar üzerinde bıraktığı büyük keder ve şaşkınlık sürerken onun yerine devletin başına kimin geçeceği tartışması çabucak başladı ve seçilen Hz. Ebû Bekir’e, Resûlullah’ın bu ikinci vazifesini yüklenmesinden dolayı “halîfetü resûlillâh” unvanı verildi; aslında bu unvan devlet başkanlığına yani buyrukluğa tekabül ediyordu. sonrasındasında birinci müslümanlar, evvelce “halîfetü halîfeti Resûlillâh” diye hitap ettikleri ikinci halife Hz. Ömer’e “emîrü’l-mü’minîn” demeye başladılar ve bu unvan öteki râşid halifelerle bir arada onların gerisinden gelen Emevî ve Abbâsî halifelerine de verildi.
Hulefâ-yi Râşidîn devri İslâm tarihi bakımından biroldukça istikametiyle büyük bir ehemmiyet taşımaktadır. Bunların birincisi, dört halifeden her birinin hilâfete geliş yordamının farklı biçimde olmasıdır. Hz. Ebû Bekir, 13 yılı Cemâziyelâhir ayının başında (Ağustos 634) namaza çıkamayacak derecede rahatsızlanıp vefatının yaklaştığını anlayınca imamlık vazifesini Hz. Ömer’e bırakarak yerine onu halef tayin etmeye karar verdi. Bu fikrini Abdurrahman b. Avf, Osman b. Affân, Saîd b. Zeyd ve Üseyd b. Hudayr üzere ileri gelen sahâbîlerle tartıştı ve bu konuda Hz. Osman’a bir ahidnâme yazdırıp mühürledi; daha sonra da yanına Ömer ile Osman’ı alarak Mescid-i Nebevî’de halka şöyleki hitap etti: “Sizin için halife seçtiğim şahsa razı olur musunuz? Bir yakınımı tayin etmedim. Allah’a andolsun ki bütün gücümle düşünüp taşındım ve sonuçta Ömer b. Hattâb’ı uygun buldum; onu dinleyin ve ona uyun.” Orada bulunanların hepsi, “Duyduk ve itaat ettik” dediler.
Hz. Ömer, hiç bir ihtilâfın vuku bulmadığı böyleki halef tayini yordamıyla on yıldan fazla nazaranv yaptıktan daha sonra Ebû Lü’lü’ Fîrûz en-Nihâvendî tarafınca Mescid-i Nebevî’de hançerle ağır bir biçimde yaralanınca yerine kimin geçeceği konusunda değişik bir adabın takip edilmesine karar verdi. Kaynaklarda, Hz. Ömer’in sağ olsalardı Ebû Ubeyde b. Cerrâh’ı yahut Ebû Huzeyfe’nin âzatlısı Sâlim’i halef tayin edeceğini söylemiş olduği, ayrıyeten oğlu Abdullah’ı isteyenlere, “Bir konuttan bir kurban yeter” karşılığını verdiği, aslında yerine Abdurrahman b. Avf’ı düşünmesine karşın onun bunu kabul etmediği söylenir. Hz. Ömer, aşere-i mübeşşereden hayatta kalan altı şahsa (Hz. Ali, Osman, Abdurrahman b. Avf, Sa’d b. Ebû Vakkas, Talha b. Ubeydullah, Zübeyr b. Avvâm) toplanıp ortalarından birini halife seçmek üzere tâlimat verdi; oğlu Abdullah’ı da halife seçilmemek kuralıyla oylamada başa baş kalınması halinde çoğunluğu sağlaması için bu heyete dahil etti. Heyet üyelerini bir yerde toplamakla Mikdâd b. Esved’i, seçim gerçekleştirilinceye kadar rahatsız edilmemelerini sağlamakla Ebû Talha el-Ensârî’yi, cemaate namaz kıldırmakla Suheyb-i Rûmî’yi gorevlendirdi. Ayrıyeten heyet üyelerinin o sırada Medine’de bulunmayan Talha’yı üç gün bekledikten daha sonra karar vermelerini istedi ve onun bu karara uyacağına dair Sa’d b. Ebû Vakkas’tan taahhüt aldı. Hz. Ömer’in mevti üzerine Mikdâd b. Esved heyet üyelerini bir meskende topladı. Evvel Abdurrahman b. Avf adaylıktan çekildi. Heyet üyeleri onu hakemlikle ve halkın görüşünü alarak seçimi sonuçlandırmakla nazaranvlendirdiler. Bu ortada Sa’d b. Ebû Vakkas ile Zübeyr b. Avvâm da adaylıktan çekildiler. Abdurrahman b. Avf, Medine’de bulunan muhacir ve ensarın ileri gelenleri, ordu kumandanları, kente dışarıdan gelenler dahil bir fazlaca kimse ile görüştü. Üç gün süren bu görüşmelerden daha sonra halkı Mescid-i Nebevî’de topladı; Hz. Ali’yi ve Osman’ı çağırıp onlara başka farklı Allah’ın kitabına, resulünün sünnetine uyup uymayacaklarını ve daha evvelki iki halifenin yolundan gidip gitmeyeceklerini sordu. Hz. Ali’nin “gücümün ve bilgimin yettiği kadar” yanıtına karşılık Hz. Osman’ın tereddütsüz “evet” demesi üzerine heyet üyeleri Osman lehine oy kullandılar. Evvel Abdurrahman b. Avf, daha sonra Hz. Ali, gerisinden da Mescid-i Nebevî’deki müslümanlar Hz. Osman’a biat ettiler.
On iki yıl süren halifeliğinin son senelerında ortaya çıkan karışıklıkların akabinde Kûfe, Basra ve Mısır’dan Medine’ye gelerek günlerce konutunu kuşatan isyancıların Hz. Osman’ı şehid etmeleri üzerine sahâbîler Mescid-i Nebevî’de toplanarak yeni halifeyi seçmeye karar verdiler. Hz. Osman kendisinden daha sonra yerine geçecek birini belirlememişti. Muhacir ve ensarın ileri gelenleri Hz. Ali’nin halife olmasını istiyorlardı. Ama Ali, kendisine yapılan bu teklifi çabucak kabul etmek istemedi ve teklifi Talha ile Zübeyr’e yöneltti; lakin onlar da kabul etmediler. Sonuçta isyancıların da ısrarıyla Hz. Ali hilâfet makamına getirildi ve kendisine biat edildi.
İbn Mülcem isimli bir Hâricî’nin suikastı kararında ağır yaralanan Hz. Ali’den kendisinden daha sonraki halifeyi belirlemesi istendiğinde şu kelamları söylemiş oldu: “Hayır, sizi Resûlullah’ın bıraktığı biçimde bırakıyorum. Allah sizi Resûlullah’ın vefatından daha sonra birleştirdiği üzere birleştirir.” Oğlu Hasan’a biat edilmesi konusundaki görüşü sorulunca da, “Bunu size ne emrederim ne de nehyederim; siz daha düzgün bilirsiniz” dediği rivayet edilir. Hz. Ali’nin vefatından daha sonra Kûfe’de Kays b. Sa’d’ın öncülüğünde Hz. Hasan’a biat edildiyse de Hasan, Muâviye b. Ebû Süfyân’ın ısrarı üzerine müslümanlar içinde yeni savaşların çıkmaması için bu vazifesi kendisine bırakmak zorunda kaldı.
Hz. Ebû Bekir’in birinci icraatı, Üsâme b. Zeyd’in kumandasında sefere hazırlanan orduyu göndermek olmuştur. Resûl-i Ekrem’in, Mûte Savaşı’nda şehid düşenlerin intikamını almak üzere hazırladığı ve Suriye’ye hakikat göndermeyi planladığı ordu onun rahatsızlığı ve vefatı ötürüsıyla yola çıkamamıştı. İrtidad hareketlerinden çekinen kimi sahâbîler, mürtedlerin Medine’ye saldırabileceklerinden telaş ettiklerini halifeye bildirerek bu seferden vazgeçmesini söylemiş olduler. Birtakım sahâbîler de Üsâme b. Zeyd’in gençliğini ve tecrübesizliğini, ayrıyeten âzatlı bir kölenin oğlu olduğunu ileri sürerek onu değiştirmesini istediler. Hz. Ebû Bekir, bütün itirazları reddedip 1 Rebîülâhir 11 (26 Haziran 632) tarihinde orduya hareket buyruğunu verdi. Üsâme atlı, kendisi yaya olarak bir süre yürüdükten daha sonra askerlere bir hitabede bulunup onlara Allah yolunda kâfirlerle savaşmayı, ganimet malına ziyan vermemeyi, buyruklara karşı gelmemeyi, çocukları, bayanları ve yaşlı insanları öldürmemeyi, meyve veren ağaçları kesmemeyi, manastırlara çekilmiş kimselere dokunmamayı tavsiye etti. Düşmanla karşılaşmayan ordu birtakım âsi kabileleri yola getirdikten daha sonra geri döndü. Bu sefer, birfazlaca kabile üzerinde Medine’nin gücünü göstermesi bakımından isabetli olmuş ve birtakım kabilelerin irtidadını önlemiştir.
Hz. Peygamber’in vefatıyla başlayan hilâfet sorunundan daha sonraki en değerli husus irtidad hareketleridir. Resûlullah’ın bir peygamber olarak büyük muvaffakiyet göstermesini kıskanan birtakım maceraperest kimselerin onu taklit ederek peygamberlik argümanında bulunmaları kendisi çabucak hemen hayatta iken başlamıştı. Kaynaklar, Yemen’de Esved el-Ansî ile Yemâme’de Müseylimetülkezzâb’ın peygamberlik savıyla ortaya çıkacaklarını haber veren bir hadisi kaydeder (Buhârî, “Menâ?ıb”, 25, “Megazî”, 70, 71, “Ta?bîr”, 38; Müslim, “Rü?yâ”, 21). Yemen’in nerede ise tamamına hâkim olan Esved’in, Hz. Peygamber’in buyruğuyla mahallî valilerin ve yerli halkın karşı koyması kararında 8 Rebîülönceden 11 (3 Haziran 632) tarihinde öldürüldüğü ve bunu Resûl-i Ekrem’in vefatından bir gün evvel haber verdiği, lakin buna dair bilginin Medine’ye çabucak sonrasında ulaştığı, Kays b. Mekşûh el-Murâdî’nin ise Esved’in isyanını devam ettirdiği ve Hz. Ebû Bekir periyodunda ortadan kaldırıldığı bilinmektedir. Öbür taraftan kimi kabileler namaz kılacaklarını, lakin Medine’deki devlete zekât vermeyeceklerini bildirdiler. Bu ortada Tuleyha b. Huveylid el-Esedî ile Secah isimli bir bayan da peygamberlik savıyla ortaya çıktı. Peygamberlik argüman edenlerle savaşma konusunda bir ihtilâf bulunmamasına karşılık müslümanlar zekât vermek istemeyen kabileler hakkında farklı görüşler ileri sürmeye başladılar. “Lâ ilâhe illallah” diyenlerle savaşmanın hakikat olup olmayacağı konusunda Hz. Ömer’in başlatmış olduğu tartışma, o yılki zekâtların toplanmasından vazgeçilmesi üzere görüşlerin ortaya atılmasıyla gelişme gösterdi. Hangi sebeple olursa olsun irtidad edenlerle çabada kararlı olan Hz. Ebû Bekir evvel Medine’deki sahâbîlerin tereddüdünü giderdi. Namaz kılmayı kabul edip de zekât vermek istemeyenlerle savaşmanın kural olduğunu belirtti. Dinin tamamlandığını, onun kimi temellerinin terkedilmesine müsaade verilemeyeceğini söyleyerek Hz. Ömer’den yardım istedi. Bu kararlı tutumuyla bütün tereddütleri gideren ve Üsâme ordusunun Medine’ye dönmesini bekleyen Hz. Ebû Bekir, 11 yılı Cemâziyelönceden (veya Cemâziyelâhir) ayında (Ağustos yahut Eylül 632) 100 kişilik bir süvari birliğinin başına geçerek Fezâre kabilesinin zekâtına el koyan ve Medine’ye saldırmak isteyen Hârice b. Hısn el-Fezârî’nin üzerine yürüdü. Kısa bir çarpışmadan daha sonra âsileri Zülkassa’da dağıttı. Birkaç gün bekledikten daha sonra Medine ve etrafındaki kabilelerden gelen yardımcı güçlerle birleşerek Tuleyha b. Huveylid üzerine yürümeye hazırlandı. Lakin Hz. Ömer ve Ali’nin ısrarıyla 4000 kişilik ordunun başına Hâlid b. Velîd’i getirerek Medine’ye döndü. Hâlid b. Velîd 27 Cemâziyelâhir 11 (19 Eylül 632) tarihinde Tuleyha’nın üzerine yürüdü. Büzâha’da yapılan savaşta Tuleyha’nın taraftarları öldürüldü, kendisi ise kaçtı. Hâlid ondan sonrasında, zekât vermeyi reddeden Temîm kabilesiyle savaşmak üzere Bütâh’a gitti ve birtakım mürtedleri öldürdü. Bu ortada peygamberlik tezinde bulunan Secah, Hâlid’in muvaffakiyetlerini görür görmez savından vazgeçerek Yemâme’ye Müseylimetülkezzâb’ın yanına gitti ve onunla evlendi. Kendisine bir meleğin vahiy getirdiğini ve peygamber olduğunu tez eden Müseylime’nin ve kabilesi Benî Hanîfe’nin bertaraf edilmesi, 12 yılı başında (Mart 633) sona eren ve tarihe Arabistan’ın en kanlı savaşı olarak geçen Akrabâ Savaşı ile sağlanmıştır. Hâlid b. Velîd kumandasındaki İslâm ordusu bu savaşta 600’den çok şehid vermiştir. Hadramut’taki irtidad hareketleri buranın valileri Ziyâd b. Lebîd el-Ensârî ile Muhâcir b. Ebû Ümeyye ve onlara ondan sonrasında yardıma gelen İkrime b. Ebû Cehil’in, Uman ve Mehreliler’in irtidadı bir daha İkrime ile Huzeyfe b. Mihsan ve Arfece b. Herseme el-Bârıki’nin, Bahreyn’deki isyan hareketleri ise Alâ b. Hadramî ile Amr b. Âs’ın kumandası altındaki birliklerle bastırılmıştır. bu biçimdece Arap yarımadası büyük bir fitniçin kurtulmuş ve Halife Ebû Bekir yüzünü yarımadanın dışına, Irak-İran ile Ürdün-Filistin-Suriye’ye çevirebilme imkânına kavuşmuştur.
Hz. Ebû Bekir, isyan hareketlerinin bastırılmasından daha sonra İslâm dinini bildirim etme konusunda Resûl-i Ekrem’in başlatmış olduğu stratejiyi sürdürmeye ve bu hedefle evvel Sâsânî İmparatorluğu’nun elinde bulunan Fırat ırmağının aşağı taraflarındaki bölgelere ordu göndermeye karar verdi. Bu sırada Bekir b. Vâil kabilesinin değerli bir kolu olan Şeybânîler’in reisi Müsennâ b. Hârise’nin Medine’ye gelerek İranlılar’la savaşmak üzere bir kumandan tayin edilmesini istemesi üzerine, irtidad hareketlerinin bastırılmasında büyük muvaffakiyet sağlayan ve çabucak hemen Yemâme’de bulunan Hâlid b. Velîd’i Sâsânîler’e karşı savaşmakla bakılırsavlendirdi ve ordusuyla birlikte Müsennâ’ya dayanak vermek için Irak’a gerçek yola çıkmasını istedi. bu biçimdece Hulefâ-yi Râşidîn periyodu boyunca Sâsânî İmparatorluğu’na karşı yapılacak askerî uğraşların yönetileceği Irak cephesi başkumandanlığı kurulmuş ve sadece İslâm tarihinin değil bütün insanlık tarihinin en büyük, en süratli ve en kalıcı fütuhat hareketi başlatılmış oldu (12 yılı başı/ Mart 633). Hâlid b. Velîd’in Irak cephesine gönderilmesinden birkaç ay daha sonra da devrin ikinci büyük devleti Bizans İmparatorluğu’na karşı Suriye, Filistin ve Ürdün istikametinde ordular yollanmak suretiyle başka bir başkumandanlık oluşturuldu.
Yemâme’den Irak’a yanlışsız harekete geçen Hâlid b. Velîd Bahreyn yolundan Nibâc’a vardı; Haffân’da kendisini bekleyen Müsennâ ile birleşerek Basra körfezindeki Übülle’ye gitti ve daha sonraları 4 fersah uzağına Basra kentinin kurulacağı bu liman kentini fethetti. Gerisinden Fırat ırmağının güneyinden batıya gerçek Nehrülmerre (Nehrülmürre) ırmağının yanındaki büyük bir kaleyi barış yoluyla ele geçiren Hâlid, Zendevend-Dürtâ ve Hürmüzcerd’i barış yoluyla, teslim olmaya yanaşmayan Ülleys’i savaşarak ele geçirdi (3 Receb 12/ 13 Eylül 633). Bölgenin kıymetli yerleşim merkezlerinden Hîre’ye yanlışsız giderken bir Sâsânî hudut koruma birliğini dağıtması üzerine Hîre halkı yüksek surlarla çevrili kentte yer alan üç büyük kaleye sığındı. İslâm ordusunun kentin etrafında görünmesi üzerine Hîreliler kimi özel kararlar yanında cizye ödemek koşuluyla teslim oldular. Burada bir süre kalan Hâlid, kentin etrafında ve Fırat’ın kuzeyindeki Sevâd bölgesinde bulunan yerleşim merkezlerine akınlar düzenledi. Bu ortada Sâsânîler’in erzak ve silâh ambarı Enbâr’ı barış yoluyla, ticaret kervanlarının uğradığı epeyce değerli bir menzil olan Suriye-Arabistan çölünün birleştiği yerdeki Aynüttemr’i savaşarak fethetti. bu biçimdece Basra körfezinden Aynüttemr’e kadar Fırat ırmağı boyunca uzanan toprakların İslâm devletinin hudutlarına katılmasını sağladı.
Hz. Osman’ın hilâfetiyle birlikte İslâm ordularının İran içlerine yanlışsız hızla ilerlediği görülmektedir. bu vakitte İsfahan, Hemedan, Kirman, İrmîniye, Gürcistan, Dağıstan ve Azerbaycan, Arrân bölgesiyle Tiflis alınarak İran’ın fethi büyük ölçüde tamamlandı. Hz. Osman, Erdebil merkez olmak üzere Azerbaycan’ın çeşitli kentlerine askerî birlikler yerleştirdi. Öte yandan İran’a karşı yapılan seferler Bahreyn’den deniz yoluyla da sürdürüldü. Bu yolla İstahr’ın akabinde bölgenin başka kentleri müslümanların yönetimine geçti ve Belûcistan’ın kıyı bölgesine ulaşıldı. 651 yılına gelindiğinde bütün İran İslâm hâkimiyetine girmiş bulunuyordu. 31 yılı ortalarından daha sonra ise (652) bugünkü Afganistan sonları içerisinde yer alan Belh, Herat, Bûşenc, Nîşâbur, Tûs üzere kıymetli kentlerden oluşan Horasan’ın fethi için birinci adımlar atıldı ve bu merkezler kısa müddette ele geçirildi.
Hz. Ali’nin hilâfeti devrinde şimdi hiç bir fetih hareketine teşebbüs edilmemiş, yalnızca 38 yılı sonu ve 39 yılı başlarında (Mayıs 659) Hâris b. Mürre el-Abdî fetih hedefiyle gittiği Sind bölgesinden bir ölçü ganimet ve esir ele geçirmiştir.
Hz. Ömer’in hilâfetinin birinci yılında gerçekleşen Suriye’deki fetihler üzerine Bizans İmparatoru Herakleios, hıristiyan Araplar’ın ve Ermeniler’in de katıldığı 50-100.000 kişilik bir ordu hazırlayarak ardarda gelen bu hezimetlere bir son vermeyi düşündü. Bizans’ın yaptığı savaş hazırlıklarını öğrenen Hâlid b. Velîd Humus ve Dımaşk’taki kuvvetleri de çağırdı ve sayıları 25.000’i aşan askerleriyle Yermük vadisine geldi. Savaşmadan beklenen üç aydan daha sonra 12 Receb 15 (20 Ağustos 636) günü yapılan meydan muharebesinde Bizans ordusu epeyce ağır bir mağlubiyete uğradı; Theodoros öldürülürken kurtulan askerler Filistin’e, Antakya’ya, el-Cezîre ve İrmîniye’ye kaçtılar. Bunların bir kısmını takip etme nazaranvini alan İyâz b. Ganm Malatya’ya kadar ilerledi ve kent halkı ile cizye ödemeleri kuralıyla bir mutabakat yaparak geri döndü. Bu gelişmeleri öğrenen Herakleios Malatya’ya asker gönderip kenti yaktırdı; kendisi de Antakya’dan İstanbul’a döndü. Yermük Savaşı’ndan daha sonra Suriye Bizans’ın elinden çıktı. 16’da (637) Şeyzer, Kınnesrîn, Halep, bir yıl daha sonra Antakya, iki yıl daha sonra da Urfa ve el-Cezîre bölgesindeki başka kentler kısa aralıklarla müslümanlara teslim oldular. Suriye ve el-Cezîre’nin fethinden daha sonra İslâm devletinin hudutları Toroslar’a dayandı. Bizans İmparatoru Herakleios, hudut bölgelerinde yaşayan halkı müslümanların tehdit ve akınlarından korumak üzere iç kısımlara çekerek geniş bir sahayı boş bıraktı. Yermük Savaşı’nın gerisinden Filistin’in fethine devam edildi. Hıristiyanların kutsal merkezi Kudüs kuşatılınca halk aman diledi ve Halife Ömer 17 (638) yılında şahsen gelerek kenti Patrik Sophronios’tan teslim aldı. çabucak sonrasında da Askalân ile (19/640) Kaysâriye (20 yılı başları/ 640 sonu) başta olmak üzere öteki kentler ele geçirildi.
Filistin’in fethini tamamlayan Amr b. Âs Mısır’ın fethinin de stratejik açıdan gerekli olduğunu, zira Filistin ve Suriye’de yenilerek oraya kaçan Bizanslı kumandan ve askerlerin her an bir karşı hücuma geçebileceklerini söyleyerek harekâta başlamak için Halife Ömer’den müsaade aldı. 19 (640) yılı başında 4000 kişilik bir süvari birliğiyle sonda bulunan Feremâ’yı ele geçirdi. Akabinde Medine’den gelen 5000 kişilik destek kuvvetiyle bir arada Aynişems’te kuvvetli bir Bizans ordusunu hezimete uğrattı. Bilbîs’in fethinin gerisinden Babilon üzerine yürüyüp evvel yedi aylık bir kuşatmayla burayı (9 Nisan 641), çabucak sonrasında da Bizans için epeyce kıymetli bir ticarî liman kenti olan İskenderiye’yi fethetti (21/642). Amr, 643 yılında Babilon yakınında Fustat ismiyle bir ordugâh kenti kurarak Arabistan’dan göç eden müslümanları buraya yerleştirdi; bu başarılarından dolayı kendisine “Mısır fâtihi” unvanı verildi ve Hz. Ömer tarafınca Mısır’a vali tayin edildi.
Kuzey Afrika fetihlerine Hz. Osman’ın hilâfeti periyodunda de devam edildi ve yeni toprakların yönetimi Mısır’a bırakıldı. Bu ortada Bizanslılar’ın yeniden ele geçirdikleri İskenderiye geri alındı (25/646). Amr b. Âs, Mısır’ın malî işlerini yürütmek üzere gönderilen Abdullah b. Sa’d b. Ebû Serh ile anlaşamadığı için valilikten azledildi. Amr’ın yerini alan Abdullah b. Sa’d Trablusgarp’tan İfrîkıye’ye (Tunus ve civarı) kadar ilerledi ve bu bölgenin değerli bir merkezi olan Sübeytıla önlerinde yapılan savaşta galip geldi ve bölge İslâm’a açıldı. Müslümanlar, bu muvaffakiyetten daha sonra Nil vadisi doğrultusunda güneye ve Akdeniz kıyısından de batıya gerçek ilerlemelerini sürdürdüler. Abdullah b. Sa’d vaktinde Nûbe fethedildi; İslâm ordusu bugün Sudan topraklarında bulunan Dongola’ya kadar ilerledi ve Makarra Krallığı ile bir antlaşma imzalandı (Ramazan 31/ Nisan-Mayıs 652).
Hz. Osman, hilâfeti vaktinde kazanılan deniz zaferleri ve adaların fethiyle Hulefâ-yi Râşidîn içinde temayüz etmiş bir kişiselyettir. Suriye, Mısır ve İfrîkıye’nin ele geçirilmesiyle Orta ve Doğu Akdeniz’in doğu ve güney kıyılarına büsbütün sahip olan müslümanlar, bilhassa Bizans donanmasına karşı bir deniz gücü hazırlama gereğini duydular. Başka taraftan Iustinianos devrinden (527-565) itibaren Akdeniz’deki dünya ticareti Suriyeli ve Mısırlı tâcirlerin elinde bulunuyordu. Müslümanlar Mısır ve Suriye’nin Akdeniz kıyılarındaki tersanelerini ele geçirmişler ve evvelce beri denizcilikle uğraşan insanları yönetimleri altına almışlardı. Lakin 20 (641) yılında Alkame b. Mücezziz el-Müdlicî’nin Kızıldeniz üzerinden Habeşistan’a giderken fırtınaya yakalanıp askerleriyle bir arada boğulması tahminen de Hz. Ömer’in denizciliğe kuşkuyla bakmasına yol açmıştı. Lakin 24’te (645) bir Bizans donanmasının çıkarma yaparak İskenderiye’yi bir daha ele geçirmesi üzerine müslümanlar, Bizans’ın denizdeki üstünlüğü devam ettiği sürece Suriye ve Mısır’daki hâkimiyetlerinin tehdit altında olduğunu anladılar. Suriye Valisi Muâviye b. Ebû Süfyân, 27 (648) yılında Kıbrıs’a bir donanma gönderilmesi konusunda Hz. Osman’ı ikna etti. Halife kıyıların askerle güçlendirilmesi ve kimseyi sefere zorlamayıp yalnız gönüllüleri alması koşuluyla Muâviye’nin sonraki yıl Kıbrıs’a gitmesine müsaade verdi. Kıbrıs barış yoluyla ele geçirilerek vergiye bağlandı. Bir yıl daha sonra Suriye yakınlarındaki Ervâd (Cyzikus) adası alındı. 652’de 200 gemilik bir filo Suriye’den Sicilya’ya gitti; birebir yıl Rodos’a bir sefer düzenlendi. 654’te 500 gemiyle ikinci Kıbrıs seferi gerçekleştirildi ve adaya 12.000 kişilik bir birlik yerleştirildi. 652 yılında bir Bizans donanması bir daha İskenderiye’ye çıkarma yapmaya teşebbüs ettiyse de Mısır Valisi Abdullah b. Sa’d tarafınca hezimete uğratıldı. Hulefâ-yi Râşidîn devrinin en büyük deniz savaşı bu Bizans saldırısından daha sonrasında gerçekleşti. Abdullah b. Sa’d, 200 gemilik bir Mısır donanması ile Anadolu kıyılarına gerçek denize açıldı. Müslümanlar kimi rivayetlere göre İskenderiye açıklarında, kimilerine göre ise Antalya’nın Finike ilçesi açıklarında, Herakleios’un torunu II. Konstans’ın kumandası altındaki 500 kesimden oluşan Bizans donanmasını İslâm tarihinde “Zâtüssavârî” ismiyle anılan savaşta yenerek birinci büyük deniz zaferini elde ettiler ve Bizans’ın Doğu Akdeniz’deki hâkimiyetine son verdiler (31/652 yahut 34/655).
Hulefâ-yi Râşidîn devranında gerçekleştirilen fetihlerle Irak ve İran ile Horasan, Azerbaycan ve etrafı, Suriye, Filistin, Mısır ile Kuzey Afrika İslâm topraklarına katıldı. Müslümanlar, fethettikleri ülkelerin çeşitli din ve mezheplere mensup sakinlerine cizye ödemek kaidesiyle eski dinlerine bağlı kalma özgürlüğünü verdikleri üzere İslâmiyet’i kabul edenlere de kendileriyle eşit haklar tanıdılar. Ayrıyeten fetihlerden daha sonra kentlere fazlaca sayıda müslüman yerleştirerek bu bölgelerin İslâmlaşmasını, sonrasındasındaki fetihler için buralarda askerî üslerin kurulmasını ve bu yerlerin müslümanların yönetiminde kalmasını sağladılar.
İç Karışıklıklar ve İç Savaşlar. Hulefâ-yi Râşidîn periyodunun dört halifesinden yalnız birincisi eceliyle ölmüş, Hz. Ömer Ebû Lü’lü’ün şahsî kini kararı, Hz. Osman ile Hz. Ali siyasî ve dinî ayrılıklar yüzünden şehid edilmişlerdir. aslında Hz. Osman’ın öldürülmesiyle başlayıp gerisinden Hz. Ali’nin halife olması üzerine patlak veren Cemel Vak’ası ve Sıffîn Savaşı ile süren gelişmeler, Hâricî isyanları, Hz. Ali’nin şehid edilmesi ve gerisinden yaşanan kanlı olaylar, hem de İslâm tarihinde ortaya çıkan birinci fitne hareketleridir. “el-Fitnetü’l-kübrâ” diye tanımlanan Hz. Osman’ın 18 Zilhicce 35 (17 Haziran 656) tarihli şehâdetinin, onun kimi karar ve tasarruflarından dolayı halifeliğinin ikinci periyodunda kendini gösteren gelişmelerden kaynaklandığı kabul edilmektedir. Hz. Osman’ın reaksiyon çeken karar ve tasarruflarının kimileri şu biçimdece sıralanabilir: Kureyş kabilesi ileri gelenlerinin yeni topraklara yerleşmesine müsaade vermesi ve bunlardan bir kısmının oralarda fazlaca ölçüde mal mülk edinmesine göz yumması; Kureyşlilik şuuru ile birtakım kelamlar söyleyen ve davranışlara girenlere ses çıkarmaması; değerli makamlara yakın akrabalarını, meselâ Mısır Valisi Amr b. Âs’ın yerine sütkardeşi Abdullah b. Sa’d b. Ebû Serh’i, Kûfe Valisi Sa’d b. Ebû Vakkas’ın yerine ana bir kardeşi Velîd b. Ukbe’yi, kendi kâtipliğine de amcasının oğlu Mervân b. Hakem b. Ebü’l-Âs’ı tayin etmesi; Suriye Valisi Muâviye’nin yetkilerini genişletmesi; bir daha yakın akrabalarından kimi kimselere mal ve toprak vermesi, ayrıyeten birtakım sahipsiz toprakları bir daha yakınlarına iktâ etmesi; kendisini eleştiren bir kısım sahâbîlere karşı sert davranması; Muâviye’nin malî tasarruflarını ve kimi kimselerin mal biriktirme konusundaki ısrarlarını kınayan Ebû Zer el-Gıfârî’yi Rebeze’ye sürmesi; Resûl-i Ekrem tarafınca Tâif’e sürgün edilmiş olan amcası ve kâtibi Mervân’ın babası Hakem b. Ebü’l-Âs’ı Medine’ye getirtmesi; hilâfet mührü olarak kendisine intikal eden Hz. Peygamber’in mührünü Eris Kuyusu’na düşürmesi.
33 (654) yılında hacdan dönen Hz. Osman, çeşitli eyaletlerdeki valileri şikâyet etmek gayesiyle Medine’ye birtakım heyetlerin gelmesi üzerine valileriyle bir toplantı yaptı. Suriye Valisi Muâviye, Kûfe Valisi Saîd b. Âs, Basra Valisi Abdullah b. Âmir, Mısır Valisi Abdullah b. Sa’d’ın katıldığı bu görüşmede muhaliflere karşı güç gösterisinde bulunulması, savaşa gönderilmeleri, kendilerine para verilerek susturulmaları üzere konular tartışıldı ve Hz. Osman idareye muhalif olanların sıkıştırılmasını, kimilerinin savaşa gönderilmesini yahut atıyyelerinin kesilmesini emretti. Bu önlemler vilâyetlerdeki muhalif hareketlerin daha da güçlenmesine yol açtı. Bu ortada Medine’de Hz. Âişe, Hz. Ali, Talha, Zübeyr, Abdurrahman b. Avf üzere kişiselyetler bilhassa valilerin hal ve hareketlerinden dolayı Hz. Osman’ı kınıyorlardı. Birtakım rivayetlerde Hz. Osman’a karşı siyasî bir komplonun varlığından da bahsedilmekte ve Abdullah b. Sebe’nin çeşitli bedevî kümelerini halifeye karşı kışkırttığı belirtilmektedir (Taberî, I, 2852, 2950, 2995). Sonuçta Kûfe, Basra ve Mısır’dan gelen âsiler, Medine’de terör estirerek Halife Osman’ı konutunda günlerce kuşatma altında tuttuktan daha sonra şehid ettiler.
Hz. Osman’ın öldürülmesinden daha sonra ortaya çıkan olaylar, Hz. Ali periyodunun çabucak tamamını işgal edip fetihlerin durmasına ve İslâm dünyasında asırlarca sürecek karışıklıkların çıkmasına sebep olmuştur. Medine’deki sahâbîlerin ve isyancıların ısrarı üzerine hilâfet mevkiine gelen Hz. Ali’yi bekleyen en kıymetli sorun Hz. Osman’ın katillerinin bulunup cezalandırılması idi. Lakin ortada belli bir katil olmadığı üzere, “Osman’ı hepimiz öldürdük” diyen âsilerle başa çıkmak da kolay değildi. Hz. Ali, başta Suriye Valisi Muâviye olmak üzere kendisine biat etmek istemeyen birtakım valileri misyonlarından aldı. Talha b. Ubeydullah Basra, Zübeyr b. Avvâm Kûfe valisi olmak istedilerse de halife isteklerini kabul etmedi. Onlar da umre mazeretiyle Mekke’ye gittiler ve orada hacdan dönmeye hazırlanan Hz. Âişe ile buluştular. Bunun üzerine Hz. Âişe Mekke’de kalmaya karar verdi ve yaptığı bir konuşmada halka Osman’ın zulmen öldürüldüğünü söylemiş oldu. Bu ortada, Hz. Osman’ın şehâdetinden daha sonra Medine’yi terkeden Emevî kabilesi mensupları ile Hz. Ali’nin bakılırsavlerine son verdiği Basra ve Yemen valileri de beytülmâllerinde bulunan para ve savaş materyallerini yanlarına alarak Mekke’ye geldiler ve Hz. Âişe’ye katıldılar. Hz. Osman’ın kanını dava için harekete geçen Hz. Âişe’nin liderliğinde toplanan bu beşerler Basra’ya gitmeye karar verdiler. Hz. Ali de onlarla karşılaşmak maksadıyla Kûfe’ye yanlışsız yola çıktı ve sonuçta Cemel Vak’ası vuku buldu (36/656); biroldukça müslümanın öldüğü bu uğraşta Hz. Ali üstün geldi.
nazaranvden alınmayı kabullenemeyen ve yeni valiyi kente sokmayan Emevîler’in önderi durumundaki Muâviye, Hz. Ali’ye biat etmediği üzere onu halifenin öldürülmesine ilgisiz kalmakla ve âsileri ordusunda barındırmakla suçladı. Ayrıyeten Hz. Osman’ın kanlı gömleğini ve bayanı Nâile’nin kesik parmağını mescitte halka göstererek onları Hz. Ali’ye karşı kışkırtmaya, gerisinden da Hz. Osman’ın akrabası sıfatıyla onun kanını dava etme hakkına sahip olduğunu söyleyerek bunu gerçekleştirmek maksadıyla Suriye’deki müslümanlardan biat almaya başladı. Muâviye’nin Câhiliye devrinin kan davası anlayışını hatırlatan bu tavrı karşısında Hz. Ali Cemel Vak’ası’ndan daha sonra onu bir daha biata davet etti. Muâviye ise Hz. Osman’ın katillerinin kendisine verilmesini, Hz. Ali’nin halifeliği bırakmasını ve şûra metoduyla yeni bir halife seçilmesini teklif etti. Onun bu hali iki tarafı Sıffîn’de karşı karşıya getirdi (Zilhicce 36/ Haziran 657). Savaşın Hz. Ali’nin lehine sona ermekte iken durdurulması ve işin hakemlere havale edilmesi üzerine (Safer 37/ Temmuz 657) yeni bir karışıklık ortaya çıktı ve Hz. Ali’nin ordusundan ayrılanlar bu kez onunla Nehrevan’da savaştı; kesin hezimete uğrayan bu zümre sürekli isyan halinde kaldı (bk. HÂRİCÎLER) ve Hz. Ali İbn Mülcem isimli bir Hâricî tarafınca şehid edildi (40/661).
Haberler.com – Gündem
Dini bilgiler, Halife, Gündem – Longtail, Dini, Gündem, Hayat, Haber