Muharrir Samet Altıntaş ‘Ben Pir Bedrettin’ kitabını anlattı

Yunus

New member
Muharrir Samet Altıntaş’la son çalışması Ben Pir Bedreddin/Derviş-Devlet-İsyan’ı konuştuk. Pir Bedreddin’in tarihin objesinden, kurmacanın öznesine dönüştüğünü söyleyen Altıntaş, “Ama bizim üzere toplumlarda, tahminen de çabucak her toplumda, tarih; bir ideolojik fenomen. Yani, geçmişte ‘gerçek’ten ne olduğundan çok, bugün elimdeki gereçle kimi, nasıl döverim üzerine şurası bir anlayış var.” diye konuşuyor.

Dikkat cazip bir bahisle soruma başlamak istiyorum: Pir Bedreddin hakkında oldukcaça kitap var, niye?

Zira ‘tarih, üzerinde mutabakata vardığımız değil, varamadığımız bir palavra.’ Bedreddin literatürü de bu mutabık kalamama hâlinin, bence trajik bir öyküsü. Burada gerçeğe uymayan diskur, Pir Bedreddin’i apayrı bir anlatının sesi yapıyor. Tarihin objesinden, kurmacanın öznesine dönüşmüş biri var karşımızda.

Bu dönüşümde Nâzım Hikmet’in kaleme aldığı Simavne Kadısı Oğlu Pir Bedreddin Destanı nerede duruyor?

Her ne kadar Nâzım, tarihi değil şahsi hikayesinden yola çıkarak, muhayyilesinde yarattığı imgeyi, Pir Bedreddin’e yamasa da bugün hala Simavenî’yi konuşuyorsak, şaire medyun-u şükranız. Sorunuza gelirsek, Nâzım, 1933’te Bursa hapishanesindeyken Şerefeddin Yaltkaya’nın Bedreddin risalesini okuyor. Kendi tabiriyle ‘bu ilâhiyat fakültesi müderrisinin sülüs yazısından, kamış kaleminden, dividinden ve rıhından Bedreddin’i’ kurtarmak için bu destanı kaleme alıyor. 1936’da neşredilen bu eser, 1966’da bir daha ses veriyor. Tam da Türkiye’nin sağ ve sol olarak iki kampa ayrılmaya başladığı Türkiye’de, Pir Efendi, solun sofrasına oturuyor.

Nâzım, bu yapıtıyla Türk solunun yerli epik gereksinimini karşılıyor diyorsunuz, bir yerde…

Pek tabi… Bence burası anlaşılır bir damar, tahminen tutum. Düşünsenize, şairin destanda Bedreddin’in kişiliğinde takdim ettiği “toplumcu, idealist, paylaşımcı, materyalist, feodal nizam zıddı ihtilalci halk kahramanı” imajı pek karizmatik ve etkileyici.

Sinemadan mülhem sorayım: ‘Hakikat’ o denli değil mi?

Sineması çabucak hemen seyretmedim. Lakin fragmandan yansıyan kadarıyla sinema; Nâzım’ın Pir Bedreddin’i olmuş, ‘hakikat’in değil. Bu ortada tabi ki bir edebî yapıtın beyaz perdeye uyarlanması, sanatkarın perspektifinden ses vermesi çok hoş bir hareket. Ancak bizim üzere toplumlarda, tahminen de çabucak her toplumda, tarih; bir ideolojik fenomen. Yani, geçmişte ‘gerçek’ten ne olduğundan çok, bugün elimdeki gereçle kimi, nasıl döverim üzerine heyeti bir anlayış var. O yüzden daha evvel diğer bir mülakatta söylemiş olduğim üzere, Bedreddin’in ‘komünist’ olduğu Türk solunun, ‘zındık’ olduğu Türk sağının bir hurafesi.

Gerçek Pir Bedreddin kim pekala?

Başına ‘gerçek’ sıfatının geldiği şeylerden çok hazzetmiyorum aslında. Derdim, tarihin, tıpkı hayat üzere siyah-beyaz değil, çok gri olduğuna işaret etmek. Bedreddin de özellikle Kuruluş bölümünün o çokça geçirgenliğinin olduğu demlerde hayatış bir kişiselyet. Bir sefer 1402 Ankara Savaşı üzere bir travması var Osmanlı’nın. Devleti bir daha kurmak için ortada Yıldırım Bayezid’in oğullarından iki kişi kalmıştır: Mehmet ve Musa Çelebiler. Derin Bizans, Mehmet’ten yana el gösterdiğinde Musa için yolun sonu görünüyor aslına bakarsan, herkes onun yanından ayrılıyor. Musa’yla omuz omuza olan bir kişi var: Kazaskeri Pir Bedreddin. Hâliyle, 1413’te kardeşler içindeki savaşı Mehmed kazanınca Bedreddin de kaybetmiş oluyor. İznik’e sürgün ediliyor. Ancak müritleri Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal’in hurucu daha sonrası Simavenî de firar ediyor nefyedildiği yerden. esasen tarihin bilmecelerinden biri de burada gizli. Pir, isyanın ‘eylem sahası’nı genişletmek için mi Sinop üzerinden Rumeli’ne geçti, yoksa tarihin kumpasıyla karşı karşıyayız, bence buralar flu…

niye muğlak bu mevzu. Sonuçta Bedreddin isyan ettiği için idam edilmiyor mu?

Başa dönelim: Osmanlı kroniklerinde bile bir ittifak yok bu konuda. Bedreddin’in neyle suçlandığına dair, müesses nizamın ağzıyla kaleme alınmış metinlere dikkatle bakmak icap ediyor. Bir defa Mehmet Çelebi, devletin ikinci kurucusu olarak anılıyor. Osmanlı’nın onarım sürecinde çatlak sese tahammül yok. Bedreddin, hâlâ kuvvetli bir muhalefet odağı. ötürüsıyla ortadan kaldırılması lazım devlete göre. Bu ortada Osmanlı’nın birincil el kaynaklarını itibarsızlaştırmıyorum, fakat bunların II. Bayezid vaktinde onaydan geçmiş metinler olduğunu göz gerisi etmeyelim. Sultan Cem’i nasıl tanım ettiklerine bakın, ne demek istediğimi anlarsınız.

Pekala, siz neye bakarak Şeyh’in kıyam etmediğini serdediyorsunuz?

Ben, Şeyh’in kendi kaleme aldığı fıkıh yapıtlarına ve Bedreddin’in torunu Hafız Halil bin İsmail’in yazdığı Menakıb-ı Pir Bedreddin’e bakıyorum. Birincisinde müellifin kendi fikrini gizlediğini, ikincisinde torunun dedesini müdafaa etmek istediğini var iseyalım: bir daha de bize tarihin dipnotlarında kalmış bilgileri gösteriyor. Menakıpnâme’de Bedreddin, hakkındaki tüm suçlamaları reddediyor. Kaldı ki Bedreddin zındık falan değildi ve şer’en değil, örfen idam olundu. Bir de Osmanlı’da sistemin haricinde kalan Niyazi Mısrî’nin, kimi Melamîler’in Şeyh’ten yana duruş sergilemelerini ıskalamamak lazım. Şunu da kaydedeyim: Bedreddin ile ilgili özellikle Balkan tarihçileri yeni vesikalarla puzzle’ı tamamlayabilir. Şayet burada Şeyh’in şahsen elebaşı olduğu gerçeği de karşımıza çıkabilir, ihtimal. Ben şu âna kadarki gereçle bu biçimde bir fotoğraf çiziyorum.

Ahmet Yaşar Ocak’ın dediği üzere, ‘çözülemeyen bir tarih problemi’ ile karşı karşıyayız yani…

Tam olarak öyle… Kesin karar vermekten kaçınmak gerek, diye düşünüyorum. Zira “O günlerde İyonya körfezinin ağzında bulunan dağın civarında ve Sakız adasının karşılarında Stilarion (Karaburun) isimli yerde kendi kendine yaşayan bir köylü meydana çıktı. Bu zat Türklere fakirliği (yani mal ve mülk sahibi olmamağı) tedris etti; bayanlardan öbür her şeyin yani yiyecek, giyecek, çift ve ekilmiş tarlaların beşerler içinde müşterek olması akidesini telkin ediyordu.” diyerek Börklüce’den bahseden Bizans tarihçisi Dukas, Pir Bedreddin’in ismini bile anmıyor. Lakin bu demek değil ki bu niyetler, Mustafa’nın salt kendi fikirleriydi? İşte, buraları muğlak. Cemal Kafadar’ın dediği üzere, Pir Bedreddin ‘demir leblebi.’ İşin bu voltajlı tarafını kitapta tartıştım.

Pir Bedreddin’in kemiklerinin Çemberlitaş’taki II. Mahmud haziresine defni problemi var bir de.

Malum, 1923’te imza edilen Lozan Anlaşması’na ek olarak; Yunanistan ile Türkiye içinde mübadele oluyor. Şeyh’in türbesi bu biçimdea kadar, darağacına çekildiği Serez’de. Şeyh’in son kalıntıları, Daltaban Mustafa Paşa ahfadından Osman Beyefendi (İstanbul Belediyesinde uzun süre Mezat Dairesi Müdürlüğü yapan Osman Timur) tarafınca evvel Edirne’ye, daha sonra İstanbul’a getiriliyor. Bunlar; bir çinko kutu ortasında süreksiz olarak, Sultanahmet Camii mahfilinde koruma ediliyor. Kemiklerin bir orta Çapa’daki Cemalettin İshaki’nin türbesine defnedilmesi düşünülüyor; lakin bu gerçekleşmiyor. Kemiklerin macerası ortadan on sekiz sene geçtikten daha sonra 1942 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü ile Ulusal Eğitim Bakanlığı içinde yapılan yazışmalardan daha sonra netleşmeye başlıyor. Ve Topkapı Sarayı Müzesi’nin bir deposuna konuyor.

Çok tafsilatlı, o denli çabucak bir defin olmuyor yani?

Hayır… 27 Mayıs daha sonrası Cemal Gürsel başkanlığında Ulusal Birlik Komitesi Hükümeti kuruluyor. 23.10.1961 tarihindeki Bakanlar Kurulu’nda, “Türk alımlarından Simav Kadısı meyyit (Şeyh Bedreddin)’in İstanbul-Topkapı Sarayı Müzesinde bulunan kemiklerinin Sultan Mahmut türbesi haziresine gömülmesine müsaade verilmesi Ulusal Eğitim Bakanlığı’nın 18/101961 tarihindeki ve 4382 sayılı yazısı üzerine, 1593 sayılı kanunun 211 inci unsuruna bakılırsa, Bakanlar Kurulunca 23/10/1961 tarihinde kararlaştırılmıştır.” deniyor. Ve Pir Bedreddin’in kemikleri, 37 yıllık maceranın akabinde 29/11/1961 tarihinde, Çemberlitaş’taki II. Mahmud haziresine defnediliyor.

Röportaj: Mehmet Çapkan
 
Üst